Circulaire toekomsten: "We moeten circulariteit kunnen anticiperen"

Ondanks de aandacht die de circulaire economie de laatste paar jaar heeft getrokken, wordt er nog nauwelijks besproken hoe een circulaire toekomst eruit zou kunnen zien. Een nieuw onderzoek door circulaire economie experts Thomas Bauwens, Marko Hekkert en Julian Kirchherr, van de UU, gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Ecological Economics, schetst verschillende scenario’s voor circulaire toekomsten. Het onderzoek laat zien dat de invulling van circulaire toekomsten op zeer contrasterende manieren kan worden georganiseerd.

“Bij de transitie naar een circulaire economie komen grote systeemtransformaties kijken, en daar zijn langetermijnperspectieven voor nodig,” zegt Thomas Bauwens, hoofdauteur van het onderzoek en circulaire economie-expert aan het Copernicus Institute for Sustainable Development. “Niemand kijkt echt naar hoe een circulaire economie eigenlijk in de praktijk zou werken, hoe die eruit zou zien en wat de voor- en nadelen zijn van verschillende circulaire toekomsten. Maar we moeten circulariteit kunnen anticiperen.” In dit gedachtenexperiment gebruiken de onderzoekers een matrix met twee assen – technologische innovatie en overheidstype – en leggen ons vier verschillende scenario's voor.

Gemak door automatisering

Waarschijnlijk is 'Circular modernism' het scenario dat het meest op het bekende beeld van een sciencefictionfilm lijkt. In dit scenario worden hightech innovaties gecombineerd met een sterke, centrale overheid. “Circular modernism is afhankelijk van ons vermogen om hightech innovaties te ontwikkelen om circulaire kwesties zoals afvalscheiding te kunnen regelen. Er wordt veel gedaan door robots en kunstmatige intelligentie, en consumenten hoeven hun gedrag niet zo veel te veranderen,” illustreert Bauwens.

De overheid stimuleert grote bedrijven om circulaire innovaties te ontwikkelen en te implementeren. “Een mogelijke valkuil van dit scenario is dat het lang kan duren voordat sommige technologieën op grote schaal worden toegepast. En wanneer ze worden toegepast en zo mensen gemak bieden door middel van automatisering, kan consumptiegedrag ‘rebounden’ en sterk toenemen.”

Mensen minder laten consumeren

In het tweede scenario, ‘Planned circularity’, is er een sterk gecentraliseerde overheid, maar in tegenstelling tot Circular modernism biedt het niet dezelfde hightech innovaties. “Dit is een meer autoritaire oplossing op circulariteitsuitdagingen. De overheid stelt regels en voorschriften op om economische actoren te dwingen tot circulaire praktijken,” zegt Bauwens. “Het zou in sterke mate gecontroleerd en gepland worden door de regering – bijvoorbeeld doordat de regering belastingen of quota oplegt voor het verbruik van bepaalde goederen.”

Gedecentraliseerde overheid

De twee scenario’s waarbij de beslissingen niet worden genomen door gecentraliseerde overheden zijn ‘Bottom-up sufficiency’ en ‘Peer-to-peer circularity’.

In Bottom-up sufficiency, aan de low-tech kant, wordt de besluitvorming overgelaten aan lokale actoren en gemeenschappen. “Dit scenario kan mogelijk worden gemaakt door bottom-up initiatieven zoals Transition Towns – een beweging van gemeenschappen die samenkomen om onze wereld opnieuw op te bouwen, en het omvat regelingen zoals gemeenschappelijke recycling en het delen van producten. Hier komt de grootste verandering in het gedrag van mensen bij kijken.” Een nadeel is dat bijna iedereen vrijwillig zijn gedrag moet veranderen om dit scenario haalbaar te maken. “Er kan ook sociaal verzet plaats gaan vinden door alle veranderingen die bedrijven en mensen moeten doorvoeren.”

In het laatste scenario, Peer-to-peer circularity, komt een meer gedecentraliseerde productie en consumptie aan bod door 3D-printing en peer-to-peer en blockchain platforms waarmee consumenten goederen kunnen uitwisselen en delen met elkaar. “Dit zou een deeleconomie zijn. Het voordeel hier is dat de belangrijkste technologieën, zoals 3D-printing en blockchain, al worden gebruikt. Er kan echter enige weerstand zijn tegen decentralisatie van de overheid.”

Gedachtenexperiment

De onderzoekers ontwikkelden deze scenario’s door een gedachte-experiment uit te voeren. “Om extra inzicht te krijgen, hebben we ook een focusgroep gehouden met beleidsmakers, circulaire ondernemers, en academici in de circulaire economie,” zegt Bauwens.

Een kompas voor beleidsmakers

Deze scenario’s kunnen beleidsmakers en bedrijven helpen een duidelijkere richting te geven en om de consequenties van een transitie naar een circulaire toekomst beter te kunnen begrijpen en anticiperen. “De scenario’s kunnen als kompas dienen, met name zodat beleidsmakers makkelijker over kunnen stappen naar een circulaire economie,” zegt Julian Kirchherr, expert circulaire economie aan de Universiteit Utrecht. “We moeten niet vergeten dat er verschillende voor- en nadelen zijn aan verschillende scenario's en dat er belangrijke afwegingen zijn tussen hun ecologische, sociale, economische en bestuurlijke dimensies,” voegt Bauwens toe.

“Veel mensen uit het bedrijfsleven bekritiseren dat de circulaire economie een vaag concept blijft. We hopen het met dit werk iets minder wazig te maken,” concludeert Marko Hekkert, directeur van het Copernicus Institute of Sustainable Development.

Dit paper is ontwikkeld als onderdeel van een NWO-project dat de rol van circulaire start-up-ecosystemen onderzoekt bij het bevorderen van circulaire toekomsten.

Publicatie: Thomas Bauwens, Marko Hekkert, Julian Kirchherr, Circular futures: What Will They Look Like?, Ecological Economics, Volume 175, 2020, 106703, ISSN 0921-8009, https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2020.106703.