Breuken en schakels in het verleden: over de erfenis van slavernij en kolonialisme

Hoe werken slavernij en kolonialisme door in families en de samenleving? En hoe gaan verschillende generaties hiermee om? Historicus Esther Captain doet onderzoek naar deze vragen. Onlangs is ze benoemd tot bijzonder hoogleraar Intergenerationele impact van slavernij en kolonialisme aan de Universiteit Utrecht. “Ik wil ook weten hoe we er samen over van gedachten kunnen wisselen. En hoe je van zo’n verleden kunt herstellen, als dat al mogelijk is.” 

Koloniale erfenissen 

Captain onderzoekt de effecten van slavernij en kolonialisme in Nederland, Indonesië, Suriname, de Nederlands-Caribische eilanden en Zuid-Afrika. “Het koloniale verleden lijkt misschien ver achter ons te liggen”, zegt ze. “In de tijd is het tientallen of honderden jaren geleden. Maar de gevolgen kunnen generatieslang doorwerken – niet alleen bij de nazaten van mensen die tot slaaf waren gemaakt, maar ook bij andere generaties én in de samenleving.” 

“Eigenaren van plantages en slaafgemaakten konden in de koloniën bijvoorbeeld kapitaal, bezit en status opbouwen. Latere generaties erfden daar voordelen van. Geld, aandelen, huizen, plantagegrond met slaafgemaakten, maar ook toegang tot onderwijs, werk met hoge salarissen en netwerken van de elites. De nazaten van slaafgemaakten hadden dat niet: hun voorouders wáren eigendom. Net als de nalatenschap van families die oud geld hadden opgebouwd, kan die erfenis van achterstelling generatieslang doorwerken.”

Met haar leerstoel, namens de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) gevestigd aan de faculteit Geesteswetenschappen, wil Captain de impact van het verleden beter begrijpen. “Haar brede en actuele expertise versterkt niet alleen het onderwijs en onderzoek aan onze faculteit, maar is ook maatschappelijk zeer relevant”, zegt decaan Thomas Vaessens. “Captain brengt meerdere perspectieven op de geschiedenis samen en bevordert dialoog en reflectie. Zo maakt ze het verleden begrijpelijker en verdiept ze de kennis erover. Haar werk sluit bovendien nauw aan bij de interesses en vragen die studenten vandaag de dag hebben.”

Verbinding met familiegeschiedenis

“Oudere generaties stopten het verleden vaak weg. Jongeren willen er juist wel aandacht aan geven.”

Onder studenten merkt Captain inderdaad een grote belangstelling voor koloniale geschiedenis en haar erfenissen. “Oudere generaties stopten het verleden vaak weg en wilden vooral vooruitkijken. Maar het ‘ongezegde’ verleden heeft vaak toch een enorme invloed gehad op jongere generaties. Zij willen daar juist wel aandacht aan geven en zijn benieuwd naar waar bepaalde stiltes, familiegeheimen, taboes of schaamte vandaan komen. Deze verschuiving wil ik in mijn onderzoek verklaren.”

Het lijkt Captain interessant om familiegeschiedenissen en de publieke geschiedenis bij elkaar te brengen. “Die twee komen niet altijd helemaal overeen. Ervaringen van bepaalde groepen passen niet altijd in het beeld van de publieke geschiedenis, die ook wel nationale of vaderlandse geschiedenis wordt genoemd. Maar door te onderzoeken hoe ze zich tot elkaar verhouden, kun je ze gelaagder maken. Dat nodigt uit om verder na te denken over wat het verleden betekent, zowel persoonlijk als wetenschappelijk. Ook hoe we kennis over het verleden ontwikkelen en delen, hoort bij mijn onderzoek.”

Captain is onder andere geïnteresseerd in hoe mensen zich tot hun familiegeschiedenis verhouden. “Nazaten van slaafgemaakten hebben bijvoorbeeld vaak ergens een witte voorouder in hun stamboom. Hoe ga je met zo’n dubbele afkomst om? Zeg je: ‘ik identificeer me toch met één enkele groep’? Of omarm je juist de complexiteit van meerdere achtergronden? En hoe doe je dat dan? Hetzelfde geldt voor nazaten van plantagehouders, want hoe wil je je tot dat verleden verhouden? Daar zal ik me als bijzonder hoogleraar mee bezighouden.”

Gevoelig verleden 

“Verschillende groepen met familiegeschiedenissen in de koloniën zoeken elkaar op. Dat zie je steeds meer.”

Volgens Captain groeit het besef dat de geschiedenis niet één verhaal is, maar uit meerdere kanten en perspectieven bestaat. De behoefte om die verschillende invalshoeken een plek te geven wordt steeds zichtbaarder, vertelt ze. “Zo vindt sinds 2020 op 3 mei de nationale herdenking Nederlands koloniaal verleden plaats, voorafgaand aan de Nationale Dodenherdenking. Voor de deelnemers is dat geen vervanging van de 4 mei-ceremonie, maar een toevoeging.”

“Verschillende groepen met familiegeschiedenissen in de koloniën zoeken elkaar daar op. Dat zie je steeds meer. Oude scheidslijnen als herkomst en sociale positie raken meer op de achtergrond. Er is meer oog voor het overlappen van geschiedenissen, ervaringen en herinneringen. De verschillende onderdelen van het voormalige Nederlandse koninkrijk worden niet meer los van elkaar bekeken, maar met elkaar verbonden. Voor de wetenschap geldt hetzelfde. Bestudeerden historici eerder bijvoorbeeld óf Indonesië óf Suriname, nu staat de samenhang van het hele koloniale systeem centraal.”

Captain ziet het samenkomen van mensen met verschillende achtergronden als een kans voor dialoog en mogelijk zelfs herstel. “Ik wil weten hoe we samen van gedachten kunnen wisselen over een gevoelig en beladen verleden. Hoe kun je van zo’n verleden herstellen, als dat al mogelijk is? Door te onderzoeken welke breuken in de geschiedenis zijn ontstaan, hoop ik te ontdekken welke schakels we weer kunnen smeden – met elkaar en met ons verleden.”