Overal personeelstekort: wat kunnen we doen?

Het regent vacatures in alle sectoren. Niet langer slechts in de zorg en in het onderwijs, maar overal zoeken bedrijven personeel. Zijn de tekorten op de arbeidsmarkt op te lossen? Wetenschappers van de Universiteit Utrecht delen inzichten uit onderzoek en werpen een blik op de toekomst. 

Er zijn geen gemakkelijke, snelle oplossingen voor het huidige personeelstekort. Even een blik personeel opentrekken, zoals werkgevers lang gewend waren te doen, is er voorlopig niet meer bij; het gaat misschien wel twintig, dertig jaar duren voor de arbeidsmarkt een nieuw evenwicht heeft gevonden, zegt Joop Schippers. De situatie is heel uitzonderlijk. Sinds de Tweede Wereldoorlog hebben we zoiets niet meegemaakt. We komen uit een lange periode van arbeidsoverschotten, dus van werkloosheid. Dit is iets nieuws en ook iets waar de de komende jaren rekening mee zullen moeten blíjven houden. Wat hem betreft moeten we nu kijken naar het inschakelen van de vele 'inactieven' die Nederland telt; opnieuw een lichting arbeidsmigranten invliegen lijkt gezien problemen als huisvesting geen goede optie. 

De situatie is heel uitzonderlijk. Sinds de Tweede Wereldoorlog hebben we zoiets niet meegemaakt. Dit is iets nieuws en ook iets waar we de komende jaren rekening mee zullen moeten blíjven houden.

Eigenlijk moeten we in Nederland een brede (politieke) discussie voeren: waar willen we onze schaarse arbeid inzetten? Ten behoeve van (nog meer) horeca, of in de energietransitie en het onderwijs? 

Personeel nodig? Luister goed naar je werknemers

Het bieden van goede arbeidsvoorwaarden is niet meer voldoende. Werknemers hebben ook andere behoeften op de werkvloer, schrijft Naomi Ellemers in een opiniestuk in het FD. De dagelijkse ervaringen op de werkvloer kunnen een afknapper zijn. Mensen willen niet werken in een omgeving waar seksuele intimidatie of pestgedrag jarenlang wordt gedoogd. Wie nieuw personeel wil aantrekken en behouden, zal bijvoorbeeld eerst moeten optreden tegen onbeschofte omgangsvormen. Ellemers is sociale- en organisatiepsycholoog en universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht.
Het is de moeite waard kritisch te kijken of de aard van de werkzaamheden, de doelstellingen van de organisatie, en de dagelijkse ervaringen van personeelsleden op het werk wel passen bij de eisen van de huidige tijd. Dat geldt niet alleen voor bedrijven die met onvervulde vacatures zitten. Een goede omgang met personeelsleden is steeds vaker een prestatie waarop klanten, investeerders en toezichthouders een organisatie afrekenen. Zoals P&O Ferries en PostNL hebben gemerkt.

De dagelijkse ervaringen op de werkvloer kunnen een afknapper zijn. Kijk eens kritisch naar je organisatie en de omgangsvormen.

De verwachting dat organisaties verantwoording afleggen voor hun maatschappelijke impact gaat immers niet alleen over milieuvervuiling of grondstoffengebruik. Het gaat net zo goed over de vraag of ze wel verantwoordelijkheid nemen voor het welzijn van de mensen die voor hen werken.

Robotisering, technologie

Een andere oplossing tegen personeelstekorten is technologie. Landen met meer vergrijzing tellen vaak ook meer robots per hoofd van de bevolking, zegt Anna Salomons, econoom en hoogleraar Werk en ongelijkheid, in de Volkskrant. Het hoeft ook niet direct een spectaculaire robot te zijn, want arbeidsbesparende automatisering is vaak heel wat prozaïscher, zoals zelfscanners in de supermarkt of een bestelapp in het café. 

De inzetbaarheid van robots in de horeca is nu nog relatief beperkt omdat zij voor bepaalde handelingen ongeschikt zijn. Het aangeven van een bord soep is (nog) te specialistisch", aldus Salomons in het AD. "Robots hebben op dit moment nog veel moeite met fysieke en mentale (inclusief sociale) taken die flexibiliteit en aanpassingsvermogen vereisen, zoals in de horeca vaak het geval is. Tafels staan niet altijd precies op dezelfde plek, borden en bestek verschillen. Gerechten verschillen, klanten willen aanpassingen maken op wat op de menukaart staat. In tegenstelling tot bijvoorbeeld een fabrieksvloer in autoassemblage waar alles volledig is gestandaardiseerd.

Het aangeven van een bord soep is (nog) te specialistisch voor een robot, maar een bestel app werkt wel.

Omgaan met de krimpende beroepsbevolking

Wat zijn de oorzaken van de krimpende beroepsbevolking? wil Radio M Utrecht van arbeidseconoom Joop Schippers weten. De belangrijkste oorzaak ligt in de demografische ontwikkeling. We hebben na WO II de zogenaamde babyboomers gehad, die zijn nu de 65 gepasseerd en in rap tempo van de arbeidsmarkt verdwenen. Er komen wel jongeren bij, maar onder andere door de pil, de emancipatie, worden er minder kinderen geboren, en dat betekent elk jaar een kleinere instroom van jongeren op de arbeidsmarkt.

Het gaat nog wel decennia duren? Ja, deskundigen (demografen) verwachten dat we toch wel een jaar of 20 te maken hebben met een krimpende beroepsbevolking, voordat we weer een soort evenwicht bereiken. Dus je moet ook naar de lange termijn kijken. En dan komen ook oplossingen in beeld zoals robotisering van arbeid.

Er staan nu veel Nederlanders buiten de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld langdurig werklozen. Kunnen en willen zij het tekort niet (deels) invullen? Voor een deel zou dat inderdaad best kunnen. Maar we komen uit een situatie dat het voor werkgevers heel makkelijk was om werknemers te vinden die die direct inzetbaar waren. Veel van de mensen die nu buiten de arbeidmarkt staan – en daarvan hebben we er in Nederland toch al gauw één à anderhalf miljoen – betreft mensen die een heleboel kunnen, maar waar nog wel eerst iets moet gebeuren, als het ware een 'kleine verbouwing'. Het kan gaan om mensen met een arbeidsbeperking voor wie de arbeidsplaats aangepast moet worden. Of mensen met verouderde kennis die het een en ander moeten bijleren, bijvoorbeeld via een intyerne stage of cursus. Er zijn ook vrouwen die niet of weinig werken, omdat er voor hen geen betaalbare kinderopvang beschikbaar is. Kortom, een heleboel groepen met hun eigen kenmerken en eigenaardigheden. Dat vergt dus wel wat inspanning van werkgevers.

Er staan in Nederland nog één à anderhalf miljoen mensen "aan de kant" die een heleboel kunnen, maar waar werkgevers nog wel in moeten investeren.

Werk, werk, werk – tijd voor een andere slogan?

Bij BNR nieuwsradio sprak Schippers verder over het structurele arbeidstekort. Er is in Nederland continu geroepen: Wij moeten meer werk hebben. En nog steeds heeft Rutte het over de verantwoordelijkheid van het kabinet om voor voldoende werk te zorgen – nou, er is inmiddels méér dan voldoende werk! Missie geslaagd, inderdaad. Maar de nieuwe missies, bijvoorbeeld Nederland vergroenen en de energietransitie, komen nu niet van de grond; daarvoor hebben we nu niet voldoende mensen.

Maar is men wel gekwalificeerd voor het werk van nu? Er is zeker wel iets van een mismatch, maar in grote lijnen heeft de 'verbijzondering' [arbeidsspecialisatie] op de arbeidsmarkt ook plaatsgevonden in het onderwijs. Dus het gaat nu echt vooral over een kwantitatief arbeidstekort, en niet zozeer dat het kwalitatief niet past: minder jongeren stromen in op de arbeidmarkt en meer ouderen stromen uit, dat is de wezenlijke oorzaak van de krapte nu en in de komende 20, 30 jaar.

HR-afdelingen kijken niet vooruit

De meeste bedrijven – de grootste misschien uitgezonderd – zijn ook niet bezig met de situatie binnen hun organisatie over 2 of 3 jaar, maar vooral over 2 of 3 maanden. Dus heel veel bedrijven hebben niet geanticipeerd op de uitstroom van de babyboomers; daar hebben ze misschien ook niet de schaal voor, en vaak ook niet de expertise. Een Shell of Philips wel, maar een metaalbedrijf met 120 werknemeers heeft geen gespecialiseerde HR-afdeling die iets anders doet dan salarissen uitbetalen. Onder de anderhalf miljoen die nu buitenspel staan, zitten er aardig wat die best iets kunnen, misschien niet met de meest recente technologische kennis, maar die kun je binnen enkele maanden wellicht bijbrengen. Alleen vergt dat wel een investering en activiteit van werkgevers. Ook zullen zij tot de conclusie moeten komen dat de gewenste jongere werknemers er eenvoudigweg niet zijn, want anders verliezen ze van concurrenten die wél met vijftigplussers in zee gaan.

Bronnen

Het programma Utrecht komt thuis werd uitgezonden op Radio M Utrecht op 13 mei 2022 (Joop Schippers vanaf min.15:50)

Het programma De Nieuwsdag is uitgezonden op BNR Nieuwsradio op 17 mei 2022 (Joop Schippers vanaf min.

Het artikel 'Dichte tunnel is nog maar het begin: 'Personeelstekort duurt nog wel 30 jaar''verscheen op RTL Nieuws.nl op 16 mei 2022

Het artikel Dit is waarom robots nog spaarzaam in de horeca 'werken’, verscheen in het AD op 3 mei 2022

Het opiniestuk Personeel nodig? Luister goed naar je werknemers, verscheen in het FD op 19 april 2022

Het artikel Tunnels dicht, loonsverhoging? Wat tegen personeelstekorten kan helpen verscheen in de Volkskrant op 17 mei 2022