Grensoverschrijdend gedrag vraagt om cultuurverandering
Marc Overmars stapte op bij Ajax, PvdA-kamerlid Van Dijk vertrok uit de Tweede Kamer, allebei na klachten over seksueel grensoverschrijdend gedrag. Een nieuwe golf beschuldigingen na de schandalen bij The Voice of Holland. Politiek Den Haag neemt de ontwikkelingen serieus en stelt Mariëtte Hamer aan als regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld. Binnen organisaties is een cultuurverandering nodig, vinden veel onderzoekers. “Seksuele intimidatie moet worden behandeld als een integriteitsfout op institutioneel niveau", zegt Kim Loyens. Zij sprak onder andere in het NPO wetenschapsprogramma Atlas over integriteitsbeleid en organisatiecultuur.
Ook andere onderzoekers van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) verschenen in de media over grensoverschrijdend gedrag en de schending van integriteit, zoals Leonie Heres, Patrizia Zanoni, Inge Claringbould, Meike Bokhorst, Sjors Overman en Carina Schott. Zij spraken over veilig melding kunnen doen, zorgvuldige procedures (die ook echt uitgevoerd moeten worden), elkaar in een organisatie aanspreken op gedrag en het belang van het organiseren van tegenmacht.
Noodzakelijke cultuurverandering tegen grensoverschrijdend gedrag
De vraag naar vertrouwenspersonen en passende protocollen zijn flink toegenomen sinds seksueel grensoverschrijdend gedrag het gesprek van de dag is. Volgens Kim Loyens is binnen organisaties en bedrijven een cultuurverandering nodig om de problemen met dit gedrag echt aan te pakken.
Het onderwerp seksueel grensoverschrijdend gedrag staat bij veel bedrijven al langer op de agenda en in de meeste gevallen is er ook beleid op gemaakt," zegt Loyens tegen Nu.nl. "Maar dit wordt in de praktijk vaak niet uitgevoerd. Verder worden meldingen soms niet opgepakt en als dat wel wordt gedaan, gebeurt er lang niet altijd iets mee.
Het artikel ‘Werkgever worstelt met de aanpak van grensoverschrijdend gedrag’ verscheen op 12 februari op Nu.nl.
Het is, ook aan de top de van de organisatie, belangrijk om elkaar aan te spreken op gedrag.
Ook in het NPO TV programma Atlas sprak Kim Loyens over grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer. Daarin spelen leiderschap en organisatiecultuur een belangrijke rol.
Helaas worden meldingen van grensoverschrijdend gedrag vaak niet serieus genomen. Dat is een groot probleem, ook omdat het daardoor nog moelijker wordt dit gedrag op de werkvloer te melden.
Er moeten procedures zijn waardoor veilig melding maken mogelijk is. Dat er onderzoek wordt gedaan en discreet met de melding wordt omgegaan. Daarnaast is het belangrijk om, ook aan de top de van de organisatie, elkaar aan te spreken op gedrag.
#MeToo-affaires op Vlaamse universiteiten
"De academische wereld in Vlaanderen is in de greep van #MeToo", schrijft de Belgische krant Het Nieuwsblad. Op 28 januari moest een professor van de Vrije Universiteit Brussel (VUB) opstappen, en daarna kwamen er ook op de UGent en KU Leuven verhalen over grensoverschrijdend gedrag door universiteitsmedewerkers aan de oppervlakte. Volgens hoogleraar Organisatiestudies Patrizia Zanoni vormt niet de machtsrelatie op zich het probleem, maar vooral dat sommige hoogleraren (‘proffen’) misbruik maken van hun macht:
In de machtsrelatie tussen proffen en studenten spelen eigenlijk drie dingen. Er is het hiërarchische verschil: studenten hangen van hun proffen af om hun diploma te halen. Daarnaast zijn professoren vaak mannelijk en hun studenten meer en meer vrouwelijk. Tot slot is er het leeftijdsverschil. Maar ik zou toch niet zeggen dat ze te veel macht hebben. Ze hebben hun autoriteit nodig voor hun werk. Ze moeten andere mensen aansturen en studenten evalueren. Het probleem is eerder dat sommige proffen misbruik maken van hun macht." Overigens zag zij jaren geleden jaren al dat collega's in Nederland consequent de deur openlieten tijdens gesprekken met studenten. "Dat is zeker een goede manier om ermee om te gaan.
Het is een heel delicaat evenwicht om het slachtoffer te beschermen en tegelijk de rechten van de potentiële dader.
Bij doctorandi staat wel ontzettend veel op het spel. Dat maakt ze extra kwetsbaar. Stel dat je je promotor aanklaagt en je krijgt geen gelijk: dan kan je dat doctoraat op je buik schrijven... Je mag niet vergeten dat het om heel complexe procedures gaat. Slachtoffers die zich melden leggen niet altijd een formele klacht neer. Dan is het moeilijk voor vertrouwenspersonen en meldpunten om daarmee aan de slag te gaan. Het is een heel delicaat evenwicht om het slachtoffer te beschermen en tegelijk de rechten van de potentiële dader. Ook de prof is onschuldig tot het tegendeel bewezen is.
Zanoni verwacht dat de huidige golf van meldingen universiteiten ertoe zal aanzetten om hun meldpunten zichtbaarder te maken, hun procedures te verbeteren en om slachtoffers - ook psychologisch - beter te begeleiden.
Het artikel ‘Het probleem is niet dat proffen te veel macht hebben, maar dat ze die misbruiken’ verscheen in Het Nieuwsblad van 8 februari 2022.
Meer vrouwen aan de top zou zeker helpen
Naar aanleiding van berichten over het seksueel grensoverschrijdende gedrag van Mark Overmars bij voetbalclub Ajax, sprak Inge Claringbould (naast sportonderzoeker ook contactpersoon voor academische integriteit) met het AD over het gedrag van sportbestuurders en het morele kompas van de club.
Blijkbaar zit de organisatie bij Ajax zo in elkaar dat dit soort gedrag niet gecorrigeerd wordt. Het lijkt erop dat er veel mensen, voornamelijk mannen, bij elkaar zitten die vanuit hetzelfde perspectief naar dingen kijken", zegt Claringbould.
Wat kan Ajax doen? Meer vrouwen in de top zou zeker helpen, volgens Claringbould. "Maar dan niet één of twee, want vanuit een minderheidspositie is het alsnog lastig om je stem te laten horen. Het zou ook heel veel helpen als mannen die het niet eens zijn met de gang van zaken zich laten horen. Juist mannen die minder macho zijn, die een prima moreel besef hebben. Want die zijn er genoeg.
Het artikel 'Hoe goed werkt het moreel kompas van de Ajax-top? ‘Van succes word je niet per se een beter mens’' verscheen in AD op 8 februari 2022.
Op dit moment doet Inge Claringbould ook onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag ten opzichte van mensen met een beperking in de sport.
Meer tegenkracht voor lang zittende bestuurders
Langer dan zeven jaar op een topfunctie, dat vergroot de kans op moreel onzuiver gedrag, zeggen Meike Bokhorst en Sjors Overman in hun opinieartikel ‘Marc Overmans zat te lang op zijn post’, over grensoverschrijdend gedrag in Trouw.
De technisch directeur genoot aanzien in binnen- en buitenland door spraakmakende prestaties van Ajax, maar viel van zijn voetstuk door zijn grensoverschrijdende gedrag. Deze zaak past in een patroon van bestuurders die lang op hun plek zitten, eerst goed functioneerden, maar uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor misstanden.
Bokhorst en Overman deden onderzoek naar een groot aantal misstanden met lang zittende bestuurders als onderdeel van het probleem. Zij troffen vaak hetzelfde patroon aan, en pleiten voor tegenmacht die meegroeit met de bestuurskracht.
Vaak verdwijnt de tegenmacht juist bij lang zittende bestuurders
Bestuurlijk verval beperkt zich niet tot moreel grensoverschrijdend gedrag. We zagen bij lang zittende bestuurders gevallen die varieerden van zelfverrijking tot onverantwoorde risico’s die organisaties aan de rand van faillissementen brachten. In vrijwel al deze gevallen was de tegenmacht te zwak georganiseerd en werden signalen te lang genegeerd. En in alle gevallen was de schade voor de organisatie groot.
Vaak verdwijnt de tegenmacht juist bij lang zittende bestuurders. Doordat ervaren commissarissen vertrekken, de bestuurder de omgeving beter weet te bespelen of doordat prestaties aanleiding geven voor (te groot) vertrouwen. Het voetbalsucces van Ajax heeft de positie van de technisch directeur stevig geworteld. Hij werd onlangs zelfs herbenoemd tot 2026, mede vanwege zijn reputatie. Die lange diensttijd en het aura van onmisbaarheid voor succes maken het extra lastig voor medewerkers om zich tegen de gevestigde naam uit te spreken.
Minder kritisch op de 'in-group'
Het bespreekbaar maken ongewenst gedrag, zoals agressie, is erg belangrijk om gelukkig te blijven op de werkvloer. Maar hoe zorg je dat iemand tijdig aan de bel trekt? Carina Schott en Henrico van Roekel hebben in een grootschalig onderzoek onder zorgmedewerkers gekeken hoe je zorgmedewerkers kunt stimuleren om agressie en grensoverschrijdend gedrag (bijvoorbeeld van patiënten) eerder aan de kaak te stellen. Wanneer zij werden herinnerd aan hun oorspronkelijke drijfveren om hun werk te doen (goede zorg bieden aan mensen, een bijdrage aan de samenleving leveren), hielp dat om dergelijk gedrag te melden. Maar vooral als het om patiënten ging. Opvallend genoeg gold dat niet voor meldingen over collega’s.
We weten uit de literatuur dat je veel minder kritisch bent op gedrag van mensen uit je ‘in-group’ dan op het gedrag van mensen die daar niet toe behoren, zoals patiënten bijvoorbeeld,
zegt Carina Schott in de podcast Werkverkenners (BNR Nieuwsradio), aflvering 'Werken aan een veilige werkvloer na The Voice en Ajax'.
Leiderschap, oneigenlijke druk, integriteit en vertrouwen
Naast (seksueel) grensoverschrijdend gedrag, is er in sommige organisaties sprake van ‘oneigenlijke druk’ die wordt uitgeoefend en van anderssoortige schendingen van integriteit.
In toenemende mate hebben tegenmacht, tegenkracht en integriteit in publieke organisaties de aandacht van onderzoekers van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) gekregen. Ook als het gaat om het vertrouwen in de overheid speelt integriteit een belangrijke rol.
In het onderzoek Tonen van de top concludeerde Leonie Heres bijvoorbeeld dat topambtenaren meer moeite moeten doen om zichtbaar te zijn als voorbeeldfiguur, zich vaker en explicieter uit moeten laten over integriteit en actiever leiding moeten geven aan integriteitsbeleid. De top moet dus zowel de juiste toon aanslaan als zich ook echt tonen.
Integriteit cruciaal voor herstel vertrouwen in de overheid
In aanloop naar de kabinetsformatie schreef zij samen met anderen het opinieartikel ‘Maak van Nederland een internationaal uithangbord van integriteit’, als begeleiding van de ‘Brandbrief Integriteit’ die zij aan de formateurs stuurden.
Samen met andere experts uit wetenschap én praktijk bepleit zij een systematische en integrale aanpak van integriteit bij de overheid, bestaande uit: moreel leiderschap, tegenspraak, checks & balances, bescherming van de rechtsstaat en ‘de kramp eruit halen’.