"Ethiek moet een grotere rol gaan spelen in de economie"

In het interview met Follow The Money-journalist Siem Eikelenboom is Elisabetta Manunza behoorlijk kritisch over de manier waarop in Nederland wordt omgesprongen met overheidsaanbestedingen. In coronatijd was er – onder het mom van nood-breekt-wet – de onderhandse aanbesteding van mondkapjes en testlocaties. Maar ook als een dergelijk excuus ontbreekt, worden overheidsaanbestedingen vaak als lastig ervaren en soms met kunstgrepen omzeild. Een ander probleem is dat er via aanbestedingseisen vaak gestuurd wordt op de laagste prijs, in plaats van op kwaliteit en betrouwbaarheid (met inbegrip van strategisch, geopolitiek belang). Manunza's aanmerkingen zijn soms pijnlijk om te horen, maar haar kritiek is constructief en zij wijst erop dat de overheid zijn aanbestedingen óók kan inzetten als instrument voor het algemeen maatschappelijk belang.  

Aanbestedingsregels behoren tot de kern van het democratisch proces

In het interview zegt Manunza (opgegroeid in Italië, maar inmiddels aardig ingeburgerd in Nederland) dat het strafrecht en het aanbestedingsrecht veel dichter bij elkaar liggen dan je op het eerste oog zou denken. In 2001 promoveerde zij aan de VU in Amsterdam op een proefschrift over de bestrijding van misbruik van aanbestedingsprocedures door de georganiseerde criminaliteit. Het Italiaanse wetboek van strafrecht legt zelfs een rechtstreeks verband tussen aanbestedingen en de maffia. Noem aanbestedingsprocedures in haar bijzijn dus niet 'nodeloos gedoe'. "Aanbestedingsregels behoren tot de kern van het democratisch proces. Ze bevorderen transparantie en gelijkheid. Ze dwingen tot het nemen van proportionele beslissingen en gaan discriminatie tegen. Niet voor niets vormt de implementatie van het Europees aanbestedingsrecht een van de kernpunten bij het toelatingsproces van landen tot de Europese Unie."

Zodra je zorg uitbesteed aan een andere partij dan jouw eigen overheidsorganisatie, dan moet je aanbesteden

Daarom is Manunza teleurgesteld als publieke aanbestedingen in Nederland falen, niet alleen tijdens een crisis zoals de afgelopen coronaperiode, maar ook daarbuiten. Zij noemt als voorbeeld Hugo de Jonge die als minister van VWS in januari 2020 nog pleitte voor een snelle aanpassing van de aanbestedingsregels, zodat gemeenten de zorg in het sociale domein kunnen inkopen zonder een tijdrovende Europese aanbesteding. "Maar zodra je zorg uitbesteed aan een andere partij dan jouw eigen overheidsorganisatie, dan moet je aanbesteden. Ongeacht of die externe partij een private onderneming is, een ander ministerie of een buurgemeente, of een stichting zoals het Leger des Heils." Ook verwijst Manunza naar een recent rapport van Transparency International (uit 2021) over hoe in Europa openbaar geld wordt besteed. "Nederland kwam als slechtste land uit de bus. Wij zijn het minst transparant als het over de besteding van publiek geld gaat."

Als je kosten als milieuvervuiling, sociale veiligheid en mensenrechten in een aanbesteding niet meeweegt, dan gaat het verkeerd

Ook de aanbesteding door de politie van drones en veiligheidscamera's aan Chinese bedrijven, puur op prijs geselecteerd, vindt zij dubieus. Die 'laagste prijs' moet volgens haar anders berekend worden. "Als je kosten als milieuvervuiling, sociale veiligheid, mensenrechten, et cetera in een aanbesteding niet meeweegt, dan gaat het verkeerd. Als je dat wel doet, dan komen bedrijven uit landen die de democratische rechtsorde ondermijnen, ondanks een wellicht lagere prijs, bij een aanbesteding niet meer als beste uit de bus." Dat selectie op deze criteria niet zou mogen, noemt zij een misverstand. "Volgens Europese regels mag je met een vaste prijs op basis van honderd procent kwaliteit aanbesteden. Sterker nog: de regels stimuleren aanbesteders om bewust in te kopen door rekening te houden met duurzaamheid en innovatie. Ze verbieden het zelfs om contracten te sluiten met malafide bedrijven die zich schuldig maken aan bijvoorbeeld kinderarbeid." 

De hele wereld kijkt met bewondering naar de Europese aanbestedingsregels, omdat die een mogelijkheid scheppen de wereld beter te maken. Het is jammer dat veel mensen dit niet weten. Gebrek aan kennis en een verkeerde mentaliteit vormen de grootste problemen bij aanbestedingen.

Wat Nederland en de Nederlanders in de weg zit bij een betere omgang met aanbestedingen, zegt Manunza, is dat handel drijven zo'n bepalend onderdeel is van onze nationale cultuur dat wij soms over het hoofd (willen) zien dat anderen heel andere belangen kunnen hebben. "Het is van belang om een geopolitieke visie hebben. Een visie dat handel meer inhoudt dan iets kopen of verkopen. Handel gaat altijd gepaard met een ideologie. Het is geen neutraal begrip." Ethiek moet een grotere rol gaan spelen in de economie, vindt Manunza. Niet alleen de overheid, maar ook consumenten moeten zich afvragen of ze sommige spullen wel willen kopen. Alles heeft uiteindelijk ook zijn maatschappelijke prijs. 

Het interview met Elisabetta Manzuna is gepubliceerd op Follow The Money op 17 april 2022