Eerste onderzoek naar de positie van transgender gedetineerden in Nederland

Hoewel LHBTQI+-kwesties de laatste tijd maatschappelijk en juridisch meer aandacht krijgen, ontbreekt inzicht in de omvang van de groep transgender gedetineerden en de ervaringen van deze personen in het gevangeniswezen. Dit is een opvallende lacune, aangezien in de internationale literatuur is opgemerkt dat transgender gedetineerden kwetsbaar zijn voor mensenrechtenschendingen. In dit onderzoek – uitgevoerd in de periode januari 2020 tot september  2022 – werden traditioneel juridische onderzoeksmethoden gecombineerd met empirische onderzoeksmethoden. 

Per 1  juli  2014 is door middel van de Transgenderwet een aanpassing van artikel 1:28 van het Burgerlijk Wetboek (BW) in werking getreden op basis waarvan geen medische voorwaarden meer worden gesteld. Wel werd een deskundigenverklaring van een arts of psycholoog vereist voor personen van 16 jaar en ouder die een aanpassing van de geslachtsregistratie wensen. Een voorstel tot wetswijziging is nu in behandeling bij de Tweede Kamer. Voorsteld wordt dat een deskundigenverklaring niet langer nodig is om het geslacht in de Basisregistratie Personen (BRP) aan te passen, en daarnaast om de leeftijdsgrens van 16 jaar te laten vervallen.

Binnen het gevangeniswezen wordt uitgegaan van binaire geslachten. Zo worden mannelijke en vrouwelijke gedetineerden op grond van artikel 11 van de Penitentiaire beginselenwet (Pbw) gescheiden ondergebracht. Volgens de LHBT-monitor van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) uit 2022 bedraagt het aantal transgender personen 0,039 procent van de Nederlandse bevolking. Er is weinig zicht op de omvang van de populatie transgender gedetineerden in Europa. Uit recent onderzoek in Engeland en Wales blijkt dat 2 procent van de detentiepopulatie in manneninrichtingen aangaf zichzelf te kwalificeren als transgender of transseksueel. In Nederland ontbreekt inzicht in de omvang van de groep transgender personen in detentie, aangezien dit nergens wordt geregistreerd. 

Volgens de Regeling selectie, plaatsing en overplaatsing van gedetineerden (Rspog), stelt een selectiefunctionaris het risicoprofiel van de gedetineerde vast voorafgaand aan de eerste plaatsing. Uit de interviews blijkt dat personen doorgaans worden geplaatst op basis van hun geslachtsaanduiding in de BRP, maar zonder medewerking van de DJI viel niet te achterhalen of er ook andere criteria zijn voor de plaatsing van transgender gedetineerden (op een mannen- of vrouwenafdeling). Verder blijkt uit de interviews dat transgender gedetineerden meestal niet op een reguliere afdeling geplaatst worden, maar in een éénpersoonscel op de Extra Zorg Voorziening (EZV, bedoeld 'voor het stabiliseren en beschermen van kwetsbare gedetineerden die (psychosociale) zorg nodig hebben, maar relatief weinig beheersproblemen veroorzaken').

Gevangenisdirecteuren besluiten tot plaatsing op de EZV omdat uitsluiting en pesterijen vaak het lot zijn van transgender gedetineerden. De geïnterviewde ex-gevangenisdirecteuren rapporteren dat zij op voorhand over het algemeen niet op de hoogte waren van de komst van een transgender persoon naar hun inrichting. Bij binnenkomst rijst meteen de vraag hoe de visitatie van de gevangene moet worden uitgevoerd, waarbij alleen is geregeld dat deze, zover mogelijk, door personen van hetzelfde geslacht als de gedetineerde moet worden verricht. Kortom, hierover zullen zij veelal ad hoc keuzes moeten maken; er is geen beleid is voor de omgang met transgender gedetineerden. Opvallend is dat de ex-gevangenisdirecteuren aangeven dat dergelijk beleid ook niet gemist wordt. "Ik had voldoende speelruimte en bevoegdheid en ook mogelijkheden, praktische mogelijkheden, om het zodanig vorm te geven dat ik het verantwoord vond om die detentie voor die [transgender] gedetineerde onder de gegeven omstandigheden goed te laten verlopen", aldus één van hen.

Rapporten van het Europees Comité voor de Preventie van Foltering en Onmenselijke of Vernederende Behandeling of Bestraffing (CPT) van de Raad van Europa, bevatten mogelijke aanknopingspunten voor (wettelijke) richtlijnen op gebied van de plaatsing, behandeling, bejegening en veiligheid van transgender gedetineerden. "Transgender persons should either be accommodated in the prison section corresponding to their gender identity or, if exceptionally necessary for security or other reasons, in a separate section which will best ensure their safety. If accommodated in a separate section, they should be offered activities and association time with the other prisoners of the gender with which they self-identify", stelt de CPT onder meer vast. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) verwijst vaak naar de door het CPT geformuleerde normen.

Het artikel besluit ermee dat gevangenissen weliswaar niet heel regelmatig lijken te worden geconfronteerd te worden met transgender gedetineerden, maar dat het daadwerkelijke aantal weleens groter kan zijn, aangezien transgender gedetineerden zich niet als zodanig durven te presenteren uit angst voor een gebrek aan acceptatie en uitsluiting. Vandaar de aanbeveling om in de vragenlijst die in het kader van de Life in Custody Study uitgevoerd wordt door DJI en de Universiteit Leiden een vraag op te nemen of de betrokken persoon zich identificeert als transgender. Op basis van de interviews lijkt het er echter op dat momenteel de geslachtsaanduiding in het BRP leidend is. Dit lijkt niet in overeenstemming met wat de CPT heeft vastgesteld, en ook onvoldoende in het licht van artikel 3 EVRM.