Coronacomplotten op sociale media
Dat complotdenken van alle tijden is, heeft de coronacrisis ons opnieuw laten zien: de afgelopen zes maanden doken op sociale media overal complotdenkers en theorieën op. In samenwerking met De Groene Amsterdammer onderzocht de Utrecht Data School hoe coronacomplotten zich verspreiden.
5G
Het onderzoek richtte zich specifiek op de complottheorie over de relatie tussen 5G en corona, omdat die zo wijdverspreid is en grote gevolgen heeft gehad, zoals het in brand steken van 5G-zendmasten. Deze theorie werd onderzocht op Twitter en Instagram, twee sociale media die op het gebied van interactie heel anders werken.
De 5G-complottheorie was op Twitter eerst vooral in rechtse sferen te vinden, maar verspreidde zich al snel naar mainstream en links-progressieve accounts.
Op Twitter werden aan de hand van steekproeven en een netwerkanalyse groepen van gebruikers die veel interactie met elkaar hebben in kaart gebracht. Vervolgens werd gekeken of tweets van deze gebruikers die over 5G en corona gingen de theorie bevestigden, ontkrachtten of neutraal waren. Deze data liet bijvoorbeeld zien hoe dit complot eerst vooral in rechtse sferen te vinden was, maar zich al snel verspreidde naar mainstream en links-progressieve accounts.
Waar op Twitter duidelijk te zien is welke groepen zich waar bevinden, is dat op Instagram lastiger. Omdat Instagram moeilijker te doorzoeken is, werden de vijfhonderd grootste (470 zonder privé-accounts) Nederlandse accounts als uitgangspunt genomen. Vervolgens werd gekeken welke accounts zij volgen en aan welke gebruikers deze accounts volgens Instagram gerelateerd zijn. Op deze manier kond toch een netwerkanalyse uitgevoerd worden op dit netwerk van aanbevelingen.
Complotten en spiritualiteit
Naast het in kaart brengen van groepen maakt Instagram het ook moeilijk om accounts te vinden die complottheorieën verspreiden. Daarom stelden de onderzoekers een lijst op van spirituele accounts en complotaccounts, zodat er gekeken kon worden naar hoe deze accounts overlappen en welke influencers deze accounts volgen. Hieruit blijkt een sterk verband: influencers die complotaccounts volgen, volgen vrijwel altijd ook spirituele accounts, en de beide soorten accounts gebruiken veel dezelfde woorden en beeldtaal.
Troost
Veel complotdenken is gebaseerd op wantrouwen en de behoefte aan houvast die tijdens de coronacrisis nog meer speelt dan normaal. De spirituele accounts en complotaccounts op Instagram kunnen die houvast bieden in de vorm van troost door spirituele hulp en verklaringen voor onze complexe en constant veranderende wereld. Dit verzwakt echter wel de positie van de traditionele media: nu aan één account dezelfde autoriteit toegekend wordt als een hele redactie, zijn factchecks niet meer sterk genoeg als bestrijdingsmiddel.
Er wordt nu dezelfde autoriteit toegekend aan één sociale media-account als aan een hele redactie.
Klassiek en nieuw complotdenken
Deze problemen laten zien hoe het huidige complotdenken verschilt van het ‘klassieke complotdenken’ zoals Russell Muirhead en Nancy L. Rosenblum die beschrijven in hun boek A Lot of People Are Saying. Vroeger waren complotdenkers vaak alleen aan het spitten naar de waarheid en bedachten ze theorieën en verklarende narratieven. Tegenwoordig lijkt theorie en zelfs waarheid onbelangrijk: alleen vragen stellen is genoeg. Eén superspreader kan een lawine van nieuwe complotten veroorzaken.
In de media
In de podcast 'Toekomst van de Media' van het AD werd Coen van de Ven, journalist bij de Groene Amsterdammer, geïnterviewd over zijn samenwerking met collega Rosa van Gool en de Utrecht Data School voor dit onderzoek. Hij vertelt over de aanleiding van en werkwijze tijdens het onderzoek en waarom juist dit onderzoek zo bijzonder is.