Collectie Buchelius

Unieke kijk op een turbulente tijd

Portret van Arnoldus Buchelius
Portret van Arnoldus Buchelius, oftewel Aernout van Buchell

Als er een Utrechter is die alle aspecten van de tijd van de roerige Reformatie in zich verenigt, dan is het wel Aernout van Buchel (Arnoldus Buchelius). Hij leefde van 1565 tot 1641, waarmee zijn leven vrijwel geheel samenviel met de Tachtigjarige Oorlog tussen de Nederlanden en Spanje. Buchelius maakte het allemaal mee: oorlogen, beeldenstormen en godsdiensttwisten, de opkomst van de handel en welvaart, de stichting van de VOC en een nieuw tijdperk van cultuur, kunst en wetenschap. Hij schreef er brieven, gedichten, notitieboeken en verhandelingen over vol, die een unieke kijk geven op een turbulente tijd, waar echter ook de gewoonste zaken gewoon doorgingen.

Het merendeel van Buchelius' schriftelijke nalatenschap bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek Utrecht, en is een zeer rijke bron over de man, zijn stad, zijn netwerk en zijn tijd. Ook al was hij geen academicus en publiceerde hij - postuum - maar één boek (Historia Ultrajectina, 1643), als geschiedkundige werd hij onder zijn tijdgenoten gerespecteerd en geraadpleegd, en zijn aantekeningen over monumenten binnen en buiten Utrecht zijn ook nu nog van onschatbare waarde, omdat veel van wat hij (na)tekende en opschreef inmiddels niet meer bestaat.

Swan Theatre in Londen, naar een tekening van Johan de Wit - UBU Hs. 842 uit de collectie Buchelius
Swan Theatre in Londen, naar een tekening van Johan de Wit - UBU Hs. 842

Buchelius de bastaard

Als bastaardzoon uit een welvarend geslacht studeerde Buchelius rechten in Douai (Noord-Frankrijk) en reisde later via Duitsland naar Italië. Zijn notities over zijn reizen bracht hij samen in zijn Diarium, waarvan de huidige editie in twee delen door Kees Smit ruim 1000 pagina's beslaat. Maar Buchelius had net zoveel oog voor de geestelijke mens als voor monumenten en inscripties. Hij stapte over van het katholicisme naar het protestantisme, en noteerde wat hij meemaakte als ouderling (toezichthouder) van de kerkelijke gemeenschap, en als regent van een Utrechts tuchthuis. Ook was hij een jaar bestuurslid van de VOC. Zijn ervaringen vertrouwde hij toe aan zijn notitieboeken; het zijn persoonlijke stukken, en dat maakt ze zo bijzonder.

Buchelius de veelschrijver

Buchelius was een veelschrijver, en onder zijn handschriften in de Universiteitsbibliotheek Utrecht of elders vinden we verzamelde gedichten van hemzelf, vrienden en anderen, beschrijvingen van de levens van geleerde Nederlanders, kunstenaars of beroemde vrouwen, en beschouwingen over vrouwelijke zeden en gewoonten in het algemeen. Verder zijn er verspreide afschriften van veelal Utrechtse historische teksten en oorkondes, tekeningen van middeleeuwse zegels, verschillende delen met genealogische aantekeningen over Utrechtse en andere families, wapenboeken, en notities van monumenten met tekeningen.

Buchelius de netwerker

Buchelius had een enorm netwerk van vooral geleerde mannen met wie hij veel schreef, getuige zijn aanzienlijke verzameling brieven (zowel origineel als in kopie, ook van anderen onderling) en zijn twee alba amicorum, vriendenboeken. Maar we weten ook veel over zijn familie, inclusief zijn oom Hubert van Buchell, mede dankzij officiële stukken, zoals aktes waarvan hij het origineel of een afschrift van had. Ten slotte zijn er diverse catalogi van zijn boekencollectie, waar ook exemplaren bijzitten met zijn aantekeningen.

Inscriptiones - UBU Hs. 1648 uit de collectie Buchelius
Inscriptiones - UBU Hs. 1648

Al dit materiaal brengt Buchelius en zijn tijd tot leven zoals dat bij weinig anderen uit die tijd het geval is. Hun waarde zit hem vooral in zijn persoonlijke observaties en het feit dat hij niet tot de politieke of geleerde elite behoorde; Buchelius was 'slechts' een gegoede burger. De collectie van Buchelius is dan ook een bijna onuitputtelijke bron voor onderzoek, aangelegd door een veelzijdige self-made historicus met een brede interesse en oog voor detail. Een man van zijn tijd, midden in de Tachtigjarige Oorlog en de Reformatie, maar ook iemand die het verleden in kaart bracht voordat het voorgoed verloren ging.

Auteur: Bart Jaski, juni 2020