De wereld van 'De Bosatlas' tussen 1877 en 1939
Het hoogste punt van Nederland? De Limburgse Ubachsberg zo leert ons de allereerste editie van De Bosatlas uit 1877, die we nu samen met alle andere vooroorlogse uitgaven digitaal kunnen bewonderen. Een editie later kreeg dezelfde berg, die toen 240 meter hoog werd geacht, de naam Krikelenberg mee. Vanwege het uitblijven van een nauwkeurige waterpassing zou de Krikelenberg nog lange tijd met de eer blijven strijken. Pas in de twaalfde editie uit 1896 doemde de Vaalserberg, die voorheen op nog geen 200 meter hoogte werd geschat, met ruim 300 meter in De Bosatlas op!
Voeling met de actualiteit
Dit voorbeeld van het hoogste punt van Nederland is illustratief voor de manier waarop de uiteenlopende redacteuren van De Bosatlas in de loop der tijd telkens opereerden: ze probeerden voeling te houden met de actualiteit en pasten het kaartbeeld indien nodig aan. Daarnaast wijzigden zij de weergave van de wereld door toepassing van nieuwe visualisatietechnieken en -opvattingen of door bepaalde interpretaties van geografische veranderingen. Voor de periode 1877 tot 1939 zijn dit soort ontwikkelingen nu prachtig te volgen, doordat de Universiteitsbibliotheek Utrecht alle vooroorlogse edities van De Bosatlas heeft gedigitaliseerd en op internet toegankelijk gemaakt.
Dé educatieve atlas van Nederland?
In 2017 was het dus alweer 140 jaar geleden dat de eerste editie van de befaamde Bosatlas ten tonele kwam. Niets wees er toen op dat de Schoolatlas der geheele aarde – zoals de naam toen klonk – zou uitgroeien tot dé educatieve atlas van Nederland. Redacteur Pieter Roelf Bos (1847-1902) moest destijds opboksen tegen maar liefst twaalf concurrerende atlassen! Wat betreft de indeling en thematiek was de atlas verder niet vernieuwend en op Duitse voorbeelden geschoeid. Ook het kaartmateriaal bleek aanvankelijk gebrekkig: de 64 kaarten op 27 kaartbladen van de eerste editie zijn deels zwart-wit en deels ingekleurd, hebben nog geen legenda’s en zijn niet altijd gebaseerd op de meest recente bronnen.
'De Bosatlas' is niet meer weg te denken
Desondanks bleek de nieuwbakken schoolatlas te voorzien in een duidelijke onderwijsbehoefte en al gauw volgden de edities – die zich nu wel gingen kenmerken door een permanente vernieuwing – elkaar in rap tempo op. Al in 1891 kwam de tiende editie uit, de twintigste verscheen in 1912 en de dertigste in 1925. Tegenwoordig zijn we toe aan de 55ste editie, die eind 2016 op de markt kwam en in 2017 een bijbehorende digitale variant kreeg. Kortom, De Bosatlas is niet meer weg te denken uit het hedendaagse onderwijs en iedere Nederlander is er bekend mee!
Voor het voetlicht
Alle reden dus om De Bosatlas vandaag de dag eens goed voor het voetlicht te brengen; het digitale voetlicht welteverstaan. Vanwege het 140-jarige bestaan van De Bosatlas en de aanwezigheid van een grote hoeveelheid edities in haar collectie heeft de Universiteitsbibliotheek Utrecht alle vooroorlogse edities gedigitaliseerd en online beschikbaar gesteld. Wetenschappelijke toelichtingen vergezellen de gedigitaliseerde edities, waarbij elke afzonderlijke uitgave in historisch perspectief wordt geplaatst. Voorts komen per atlaskaart de redactionele wijzigingen – zoals aanpassingen van de visualisatie, toevoegingen van toponiemen, grenscorrecties en dergelijke – tussen de opeenvolgende edities naar voren. De toelichtingen op de edities en de afzonderlijke kaarten zijn van de hand van emeritus hoogleraar én expert op het gebied van De Bosatlas, Ferjan Ormeling jr.
Ontwikkeling van 'De Bosatlas'
Tegen het decor van een veranderende maatschappij heeft De Bosatlas een hele ontwikkeling doorgemaakt. In de diverse uitgaven zijn op die manier tal van fysieke veranderingen te bespeuren, waaronder de aanleg van infrastructuur, stadsuitbreidingen en nieuwe luchtvaartlijnen. Daarnaast was er sprake van veranderende redactionele opvattingen met betrekking tot het toepassen van bepaalde visualisatiemethoden en tot het onderwijs in de aardrijkskunde.
Veranderingen en interpretaties
Het Bosatlasproject heeft tot doel om de eindgebruiker te tonen wat er veranderde op de wereld, dan wel hoe de weergave van de wereld veranderde, of misschien wel hoe de atlasredacteuren vonden dat de weergave van de wereld moest veranderen. Want de aantoonbare verschillen tussen in de tijd opeenvolgende kaarten zeggen zowel iets over de feitelijke veranderingen op aarde als over de interpretatie daarvan door de atlasredacteuren, die daarbij natuurlijk werden beïnvloed door wat de maatschappij daarvan vond!
Digitalisering van de vooroorlogse edities
Zoals gezegd, voorzag het project allereerst in het digitaliseren van alle vooroorlogse edities van de schoolatlas. Het gaat daarbij om in totaal 36 afzonderlijke edities in 37 oplages uit het tijdvak 1877-1939. Er is bewust gekozen voor deze periodeafbakening, omwille van haalbaarheid, copyright en een fundamenteel veranderende structuur van de atlas na de Tweede Wereldoorlog. Wat dit laatste betreft: De Bosatlas heeft zich in de loop van de tweede helft van de 20ste eeuw steeds meer ontwikkeld van een referentieatlas tot een thematische schoolatlas. Ongeveer driekwart van De Bosatlas bestaat tegenwoordig uit thematisch kaartmateriaal, in tegenstelling tot de ongeveer tien procent van voor de Tweede Wereldoorlog.
Amsterdamse bruikleen
Het digitaliseren van de Bosatlassen gebeurde in nauwe samenwerking met de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. De collectie van de Utrechtse universiteitsbibliotheek ontbeerde namelijk enkele vroege edities van De Bosatlas. Een Amsterdamse bruikleen van deze exemplaren bood uitkomst. Alle edities, dus ook de uit Amsterdam afkomstige, werden uniform bij de Universiteitsbibliotheek Utrecht in eigen beheer gescand en via de eigen digitale Bijzondere Collecties online beschikbaar gesteld. Elke editie van De Bosatlas is hier tot in detail te bekijken, digitaal door te bladeren, van een bijbehorende titelbeschrijving voorzien en beschikbaar als PDF-download.
Digitale tentoonstelling van Bosatlassen
Teneinde de reeks gedigitaliseerde Bosatlassen inzichtelijk én overzichtelijk te maken, is op de website van de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht een digitale tentoonstelling ingericht. Op de webpagina van de tentoonstelling staan de afzonderlijke edities chronologisch gepresenteerd. Al deze edities linken met de gedigitaliseerde versies in de digitale Bijzondere Collecties.
Achtergronden project, edities en kaarten
Via ‘Lees meer over de achtergronden van deze tentoonstelling’ zijn allerlei wetenswaardigheden over het project en over de geschiedenis van De Bosatlas na te lezen. De ‘tentoongestelde’ edities zijn elk voorzien van een meestal uitvoerige toelichting, waarin de redactionele keuzes belicht worden, het historisch perspectief, de samenstelling van de atlas en de staatkundige veranderingen. Indien er specifieke verschillen zijn met de voorgaande editie, dan worden die verschillen hier ook per kaart becommentarieerd. Tot slot wordt aan het eind van elke editietoelichting de totale inhoud volgens de index op een rijtje gezet.
Leermiddel
De toelichtingen op de gedigitaliseerde edities van De Bosatlas maken onder meer duidelijk dat de schoolatlas altijd vanuit didactische principes is vormgegeven. Al vanaf Bos’ tijd was de atlas geen naslagwerk voor het opzoeken van plaatsen en gebieden, maar een leermiddel voor het vertellen van geografische verhalen. En dat met behulp van ‘leeg lijkende kaarten’, die leerlingen de mogelijkheid bieden om ruimtelijke verbanden waar te nemen. In de geschiedenis van De Bosatlas is het karakter van de geografische verhalen veranderd, maar stonden en staan de functie als leermiddel en eenvoud van de kaarten onverminderd centraal.
Vergelijking van kaartbeelden
Om het vergelijken van de kaarten en het interpreteren van de redactionele veranderingen te vergemakkelijken, is door de Universiteitsbibliotheek Utrecht een ‘synchronisatieviewer’ of vergelijkingsviewer ontwikkeld. Deze viewer toont telkens twee verwante kaartbeelden uit opeenvolgende edities van De Bosatlas. Indien van toepassing kan voor een zeker kaartbeeld rechts onderaan de bijbehorende toelichting aangeklikt worden. Zoals gezegd wordt gekeken naar verschillen met de voorgaande editie. Met uitzondering van de eerste editie, staat de becommentarieerde editie van De Bosatlas steeds in het rechter portaal van de vergelijkingsviewer en de daaraan voorafgaande editie in het linker portaal. Op beide kaartbeelden is synchroon in te zoomen. Zo is optimaal vast te stellen of en hoe het kaartbeeld ten opzichte van de vorige editie veranderde.
Navigeren binnen de viewer
Naast het gedetailleerd vergelijken van relevante atlaskaarten, biedt de vergelijkingsviewer tevens de mogelijkheid om door een Bosatlas te grasduinen. Bovendien kunnen gebruikers van de ene naar de andere editie navigeren, zodat zij bijvoorbeeld een goede indruk krijgen van de ontwikkeling van een specifieke kaart of staatkundige situatie. Tot slot linkt de vergelijkingsviewer met de gedigitaliseerde versies in de digitale Bijzondere Collecties en met de digitale tentoonstelling van de Bosatlassen. Vanuit deze laatstgenoemde tentoonstelling wordt overigens ook andersom per afzonderlijke kaart gelinkt naar de viewer, als sprake is van een gewijzigd en becommentarieerd kaartbeeld.
Een nieuw soort online geschiedenisatlas is tot stand gekomen
Door het digitaliseren en annoteren van alle vooroorlogse edities van De Bosatlas en het aanbieden van de mogelijkheid om door deze edities en daartoe behorende atlaskaarten te navigeren, is als het ware een nieuw soort online geschiedenisatlas tot stand gekomen. Doordat De Bosatlas in de periode 1877-1939 zo om de twee jaar een nieuwe uitgave beleefde, kan de schoolatlas als bron voor longitudinaal historisch onderzoek fungeren. De geannoteerde applicatie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht laat gebruikers kennismaken met de manier waarop de Nederlandse burgers in het algemeen en de atlasredacteuren in het bijzonder tegen de toenmalige wereld aankeken. En ook hoe hun attitude veranderde, zich weerspiegelend in de gekozen kaartinhoud en structuur van de atlas.
Geografische verhalen
De vergelijkingsviewer illustreert de functie van De Bosatlas als leermiddel voor het vertellen van geografische verhalen. Te denken valt dan bijvoorbeeld aan de volgende onderwerpen, die direct gelinkt zijn met de juiste plek in de viewer en die via de editie-navigatie voor de periode 1877-1939 historisch zijn te volgen:
Ontwikkeling van West-Nederland, Noord-Nederland, Oost-Nederland en Zuid-Nederland
Voor uiteenlopende doelgroepen
De Bosatlas-applicatie is voor uiteenlopende doelgroepen bruikbaar. Het grote publiek, waarvoor de schoolatlas als het ware nationaal erfgoed is, zal zich kunnen identificeren met diverse atlaskaarten van bijvoorbeeld de Nederlandse provincies en de Overzeese Rijksdelen. Meer specifiek kunnen historisch-geografen zich laven aan de ruimtelijke ontwikkelingen zoals die worden tentoongespreid op de grootschalige stadsplattegronden van onder meer Rotterdam en Amsterdam. Voor onderzoekers van de geschiedenis van visualisatie- en vormgevingstechnieken bieden de uiteenlopende edities van De Bosatlas tal van aanknopingspunten. Vooral eindredacteur Bos experimenteerde in de vroegste periode naar hartenlust met allerlei kleurstellingen!
Middelbare scholieren
Eén van de belangrijkste doelgroepen betreft evenwel de populatie van middelbare scholieren. Niet verwonderlijk natuurlijk, aangezien De Bosatlas al vanouds is bedoeld voor gebruik in het middelbare aardrijkskundeonderwijs. Door het vergelijken van de atlasedities en -kaarten krijgen de scholieren inzicht in de ontwikkeling van de toenmalige kennis over de wereld en in de staatkundige en fysieke ontwikkeling van de wereld. In educatief opzicht is de applicatie daarom op verscheidene manieren op de middelbare school toepasbaar. Leerlingen kunnen onder meer aan de hand van opeenvolgende kaarten uit De Bosatlas de evolutie van een bepaald gebied beschrijven en analyseren. Ook zijn veranderingen in de relaties tussen buurlanden zichtbaar, zoals kan blijken uit grenswijzigingen. Een ander onderzoekwaardig aspect dat in de reeks Bosatlassen mooi naar voren komt, betreft de exploratiegeschiedenis van specifieke gebieden waaronder het Kongobekken.
Vooringenomenheid
Om antwoord te krijgen op dergelijke onderzoeksvragen, dienen de leerlingen het redactionele proces van De Bosatlas te doorgronden. Waarom zijn veranderingen op de kaart aangebracht? Waarom zijn bepaalde kaarten opgenomen? Hoe keek de maatschappij destijds aan tegen specifieke gebeurtenissen? Om hierachter te komen kan De Bosatlas-applicatie voor leerlingen van de middelbare school van dienst zijn. Daarbij moeten zij wel in het achterhoofd houden, dat atlassen – en ook De Bosatlas ontsnapt daar niet aan – altijd lijden aan een zekere mate van vooringenomenheid. Dit soort 'bias' uit zich vaak in een te nationalistisch of eurocentrisch perspectief. Zo zien we met name in het koloniale tijdperk dat bij de weergave van gebouwen op stadsplattegronden van de Overzeese Rijksdelen bouwwerken van oorspronkelijke, inheemse origine praktisch genegeerd worden, evenals de weergave van inheemse staten op geografische overzichtskaarten!
Tot besluit
Samenvattend heeft de Universiteitsbibliotheek Utrecht met het digitaliseren en online plaatsen van alle vooroorlogse edities van De Bosatlas een bijzonder stuk Nederlands erfgoed voor iedereen toegankelijk gemaakt. Door het vergelijken van opeenvolgende edities en kaartbeelden in een synchronisatieviewer komen de toenmalige ontwikkelingen in de wereld en interpretaties over de wereld aan het licht. Gebruikers van De Bosatlas applicatie krijgen daarmee inzicht in de geschiedenis van de exploratie, de fysische veranderingen, de sociaal-geografische veranderingen, de politieke veranderingen en de redactionele attitudeveranderingen. Heel veel veranderingen dus, maar sommige zaken bleven ook gelijk in De Bosatlas. Zo wist de Vaalserberg zich na 1896 als hoogste Nederlandse punt te handhaven in de atlas, tot de meest recente 55ste editie aan toe. En die koppositie staat de berg ook in alle toekomstige edities van De Bosatlas niet meer af!
Auteur
