Promotie: Navigeren tussen de staat en de straat

Op dinsdag 30 mei 2023 om 14.15 uur zal Lars Brummel zijn proefschrift Navigeren tussen de staat en de straat: wanneer en waarom maatschappelijke verantwoording van belang is voor publieke organisaties verdedigen.

Er is in de laatste jaren veel media-aandacht geweest voor uitvoeringsorganisaties met een publieke taak. Vaak gaat het daarbij om de vraag hoe deze organisaties omgaan met burgers en in hoeverre zij nog wel voldoende oog hebben voor hun cliënten en andere maatschappelijke belanghebbenden. In discussies over bijvoorbeeld de toeslagenaffaire, gaswinning in Groningen of de stikstofcrisis, wordt maatschappelijke verantwoording vaak als een manier gezien om de invloed en controle van burgers/cliënten op de uitvoering te vergroten en om het maatschappelijk vertrouwen in de overheid te herstellen. 

Uitvoeringsorganisaties zijn organisaties die op afstand staan van de politiek en verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van een publieke taak, zoals bijvoorbeeld het UWV, de Sociale Verzekeringsbank, Staatsbosbeheer, en het CBR maar kunnen ook kleiner zijn, zoals bijvoorbeeld de Bloembollenkeuringsdienst. Ze bestaan uit zelfstandige bestuursorganen (ongeveer 90) en agentschappen (een dertigtal) zoals bijvoorbeeld DUO, RIVM, Rijkswaterstaat. Daarnaast zijn er nog andere vormen zoals de planbureaus en veiligheidsregio’s. 

Maatschappelijke verantwoording

Terwijl ‘verantwoording aan de staat’ nog steeds belangrijk blijft voor de democratische controle op publieke organisaties, kan ‘verantwoording aan de straat’ met name helpen bij een betere uitvoering van beleid en om de reputatie van en het draagvlak voor publieke organisaties te vergroten.

Publieke organisaties leggen niet alleen verantwoording af aan de overheid, ze leggen daarnaast verantwoording af aan verschillende maatschappelijke belanghebbenden, zoals burgers, cliënten en/of gebruikers van diensten. Er heersen meestal hoge verwachtingen over deze vormen van maatschappelijke verantwoording. Maar hoe is het daadwerkelijk gesteld met het belang van maatschappelijke verantwoording binnen de beleidsuitvoering? 

In zijn promotieonderzoek naar deze organisaties biedt Lars Brummel een genuanceerde kijk op maatschappelijke verantwoording en hoe deze ervaren wordt door bestuurders en leidinggevenden van de uitvoeringsorganisaties. 

Hij stelt vast dat maatschappelijke verantwoording belangrijk is, maar geen oplossing is voor het eventuele falen van democratische controle en toezicht door ministeries of het parlement.

Vooral belangrijk wanneer er sprake is van grotere (sociale) mediadruk

Uit het onderzoek van Brummel blijkt dat de prioriteit van publieke organisaties bij verantwoording aan de overheid ligt. Toch kennen publieke organisaties relatief veel relevantie toe aan hun verantwoording richting maatschappelijke belanghebbenden, ook al zijn zij daartoe niet altijd verplicht. De relevantie van maatschappelijke verantwoording is vooral groter voor publieke organisaties die meer media-aandacht, en met name druk vanuit de sociale media, ervaren. 

Beperkte mate van controle, maar strategisch van meerwaarde

Toch ervaren uitvoeringsorganisaties de cliënten- en gebruikersraden slechts in beperkte mate als een vorm van controle. De raden bieden met name advies, feedback op plannen of inzicht in het burgerperspectief. Bestuurders en managers van de publieke organisaties vinden dat weliswaar belangrijk, maar verantwoording is voor hen in dit geval vooral van praktisch en strategisch nut. Zij kunnen ervan leren, de uitvoering van plannen verbeteren en de reputatie van hun organisatie verbeteren door zich open te stellen voor verantwoording aan cliënten en burgers.

Vergroten van draagvlak en vertrouwen

Tenslotte: ook voor het draagvlak onder burgers doet maatschappelijke verantwoording ertoe: burgers blijken eerder nadelige beslissingen van publieke organisaties te accepteren, wanneer organisaties daarover verantwoording afleggen aan een panel van burgers. Dat belangrijke beslissingen ter verantwoording aan een groep burgers wordt voorgelegd, geeft hen ook meer vertrouwen in het openbaar bestuur, zo blijkt uit het onderzoek van Lars Brummel.

Lars Brummel is post doctoraal onderzoeker aan de Universiteit Leiden en als promovendus verbonden aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO).