Promotie Lotte Bergen: Ook Etty Hillesum onderging in de Tweede Wereldoorlog niet passief haar lot

Op 16 december promoveert Lotte Bergen met haar proefschrift ‘Agency als antwoord van Etty Hillesum op het nazisme’. 

Etty Hillesum

Lang heeft het idee dat Joden in de Tweede Wereldoorlog hun lot passief hadden ondergaan de geschiedschrijving gedomineerd. Hun gedrag werd omschreven als fatalistisch, zelfdestructief en corrupt, en met name de Joodse Raden, die op last van de nazi’s in bezette gebieden werden opgericht, werden bekritiseerd.

In de eerste instantie werd ook Etty Hillesum als voorbeeld van dit idee gebruikt. Hillesum kreeg in 1981 bekendheid door de publicatie van een bloemlezing uit haar dagboek, 38 jaar nadat zij in Auschwitz was vermoord. Haar keuze om de onderduik af te wijzen en vrijwillig naar doorgangskamp Westerbork te gaan, speelde een cruciale rol in het oordeel over haar persoon. Ze kreeg erkenning en bewondering, maar er was ook kritiek.

Agency

Inmiddels is het beeld over het Joodse slachtofferschap goeddeels gecorrigeerd en genuanceerd. Verschillende onderzoekers hebben aangetoond dat de slachtoffers van het nazisme hun lot allerminst passief ondergingen, maar actieve actoren met agency waren. Zo ook Hillesum, schrijft Bergen in haar proefschrift.

Onder agency verstaat Bergen het (her)nemen en behouden van de regie over het eigen leven, ofwel het eigenaarschap over het leven. Ze legt uit dat verschillende aspecten van agency in Hillesums teksten naar voren komen.  

Met behulp van het begrip agency maakt Bergen inzichtelijk hoe Hillesum er weloverwogen voor koos om niet onder te duiken maar naar Westerbork te gaan. Hillesum besloot niet alleen dat zij haar lot als ‘Massenschicksal’ wilde delen, maar ook hoe zij daaraan vorm en betekenis zou geven.