Promotie: A Legal Framework for the Circular Economy in the European Union

Op vrijdag 22 november promoveert Ida Mae de Waal op haar proefschrift waarin zij de Europese wet- en regelgeving inzichtelijk maakt die de ontwikkeling van, en transitie naar, een circulaire economie mogelijk moet maken. De focus ligt op de regelgeving die de levenscyclus van materialen en producten betreft, die grofweg bestaat uit het Europese chemische stoffen-, producten- en afvalstoffenrecht. Op het snijvlak van deze rechtsgebieden zijn al veel juridische maatregelen geïntroduceerd en voorgesteld om materiaal- en productkringlopen te sluiten. Toch kunnen er belemmeringen en (onbenutte) stimulansen voor de transitie worden geïdentificeerd.

De EU is momenteel in transitie naar een circulaire economie (CE). Het is dringend nodig om over te gaan op een ander gebruik van grondstoffen, waarbij de waarde van producten, materialen en hulpbronnen zo lang mogelijk wordt behouden en de afvalproductie tot een minimum wordt beperkt. In de afgelopen twee decennia is de circulaire economie naar voren gebracht als een manier om de druk op natuurlijke hulpbronnen te verminderen en de hoeveelheid afval te verminderen. Het wordt gepresenteerd als een tegenhanger van, en alternatief voor, de lineaire economie (die een take-make-waste-model volgt) én de recycling-economie. 

Het onderzoek

Het lijkt dat, met betrekking tot de CE-transitie, het creëren van samenhang in het Europese chemische stoffen-, producten- en afvalstoffenrecht als een manier wordt gezien om te komen tot een juridisch kader dat de CE-transitie mogelijk maakt. Dit proefschrift analyseert allereerst wat het concept van samenhang in het recht inhoudt, om bij te dragen aan begrip over wat het streven naar samenhang precies zou inhouden. Daarnaast zijn drie belangrijke productketens (elektrische en elektronische apparatuur, plastic verpakkingen en batterijen) als case studies onderzocht, waarbij de implementatie van deze regelgeving in Nederland als voorbeeld is genomen. In de case studies zijn, onder meer door middel van interviews met stakeholders, verschillende juridische belemmeringen en kansen voor de CE geïdentificeerd.

Uit de resultaten van de case studies zijn algemene aanbevelingen gedestilleerd om het juridische kader ten aanzien van chemische stoffen, producten en afvalstoffen beter te laten aansluiten bij de CE-transitie. Deze aanbevelingen hebben betrekking op verschillende onderwerpen, zoals: productontwerp, uitgebreide producentenverantwoordelijkheid (UPV), de afvalstatus en de beschikbaarheid van informatie in de gehele waardeketen. Een voorbeeld is de noodzaak van een goed functionerende informatievoorziening en bijbehorende informatieverplichtingen door de hele productketen, om ervoor te zorgen dat bekend is welke stoffen in een product aanwezig zijn, zodat deze circulair (her)gebruik niet in de weg staan.

Focus op hogere R-strategieën, interactie en mogelijke conflicterende belangen

Uiteindelijk komen uit de analyse drie overkoepelende thema’s naar voren, waarvoor verschillende aanbevelingen zijn geformuleerd ten aanzien van het juridische kader in de EU:

• Momenteel ligt in regelgeving de focus nog te veel op recycling in plaats van op hogere R-strategieën, zoals reparatie en hergebruik (zie afbeelding). Hoewel hier meer aandacht voor lijkt te komen, lijkt een focus op de hoogste R-strategieën, zoals consumptievermindering, (nog) achterwege te blijven. Toepassing van de afvalhiërarchie (de R-hiërarchie) moet beter tot uitdrukking worden gebracht in het gehele juridische kader.
• Een ‘life cycle thinking’-benadering moet worden toegepast: er moet beter rekening worden gehouden met de inherente onderlinge verbanden tussen de verschillende levensfasen binnen de levenscyclus van producten, alsook tussen alle bepalingen, wetten en rechtsgebieden in het juridische kader. Een mogelijkheid om hier meer concreet aan bij te dragen, is door het verder onderzoeken van de potentie van een ‘Europese wet op de CE’.
• Er moet voortdurend aandacht zijn voor mogelijke tegenstrijdige doelstellingen en ongewenste gevolgen tussen niet alleen verschillende circulaire strategieën, maar ook tussen circulaire strategieën en de bescherming van het milieu en de menselijke gezondheid. Een voorbeeld hiervan zijn de huidige recyclingdoelstellingen, die tot gevolg kunnen hebben dat hergebruik wordt afgeremd.

Uiteindelijk laat dit onderzoek zien dat de focus niet zou moeten liggen op het streven naar ‘volledige samenhang’, maar dat de focus moet liggen op alle geïdentificeerde belemmeringen, oplossingsrichtingen en stimulansen, die samen de hoofdlijnen kunnen vormen voor een verbeterd juridisch kader dat de CE-transitie in de EU mogelijk maakt in plaats van belemmert.

Meer fundamentele heroriëntatie?

Dit onderzoek laat op verschillende plaatsen de beperkingen van het huidige juridische kader van de EU zien, dat immers zijn wortels heeft in lineair economisch denken en gestoeld is op bepaalde maatschappelijke normen die mogelijk niet overeenkomen met wat nodig is om een circulaire economie te realiseren. Als de transitie naar een CE een systemische en fundamentele verandering behelst, dient het juridische kader voor de CE dan niet ook een soortgelijke verandering te ondergaan? Met deze slotbeschouwingen biedt het proefschrift tevens een startpunt voor verder onderzoek.