‘Ons ultieme doel is dat mensen langer in goede gezondheid leven’
Hoogleraar Roel Vermeulen vertelt over grootschalig onderzoek naar het exposoom
Bijna twee jaar geleden startte de Utrecht Exposome Hub* en werd Roel Vermeulen benoemd tot hoogleraar Milieu-epidemiologie en exposoom analyse. Het doel? Meer inzicht in alle niet-genetische factoren die, in interactie met elkaar, invloed hebben op gezondheid, ook wel bekend als het exposoom. Dankzij een aantal prestigieuze subsidies die Vermeulen recent ontving, staat het exposoomonderzoek inmiddels internationaal op de kaart. Onder die subsidies valt een grote toekenning van ruim zeventien miljoen euro vanuit het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan het Nederlandse consortium Exposome-NL. Vermeulen is coördinator van het consortium en denkt hiermee echt een verschil te kunnen maken. Hij vertelt over de grote ambities.
Alleen al in Utrecht leven mensen in de beste wijken twaalf jaar langer in goede gezondheid dan mensen in de slechtere wijken
Wat we eten en drinken, de lucht die we inademen, onze sociale interacties en leefstijlkeuzes zoals roken en lichaamsbeweging. Het zijn voorbeelden van niet-genetische factoren die invloed hebben op gezondheid. Ook de biologische reactie van een individu op deze factoren is onderdeel van het exposoom, dat voor maar liefst zeventig procent het ontstaan van chronische ziekten beïnvloedt. De overige dertig procent is afhankelijk van erfelijkheid, het genoom. Vermeulen: “Over het exposoom is, in tegenstelling tot het menselijk genoom, nog veel onbekend. Van alle ziekten waarvan we weten dat de omgeving een rol speelt, begrijpen we ongeveer de helft. Als we willen voorkomen dat mensen ziek worden, moeten we ook de andere helft begrijpen. Wij willen daarom het exposoom voor het eerst systematisch analyseren.” Tot voor kort hadden wetenschappers daarvoor niet de mogelijkheden, maar door vooruitgang in het gebruik van satellieten, sensoren, modeleringen en biomedische metingen kan dat nu wel.
Exposoom van de Nederlandse bevolking
Het meten en analyseren van het exposoom is een veelomvattend project. “De ambities zijn groot, met het consortium willen we over tien jaar drie doelen hebben bereikt. Als eerste willen we het exposoom van de Nederlandse bevolking systematisch in kaart brengen. Anders gezegd, we willen weten welke niet-erfelijke factoren een rol spelen in het ontstaan van chronische ziekten, en hoe die factoren met elkaar samenhangen.” De wetenschappers starten met onderzoek naar de oorzaken van hart- en vaatziekten en diabetes type 2, maar uiteindelijk is het exposoom van toepassing op alle chronische aandoeningen.
Exposoomonderzoek gaat van satelliet tot microscoop
Google maps voor risicofactoren
“Het tweede doel is het maken van een exposoommap, een soort Google Maps maar dan met risicofactoren voor ziektes, zoals luchtkwaliteit en mogelijkheid voor fysieke activiteit. Op die manier kunnen beleidsmakers zien waar hotspots zijn met veel of weinig risicofactoren. Dat is belangrijk, want de gezondheidsverschillen in de wereld zijn groot. Alleen al in Utrecht leven mensen in de beste wijken twaalf jaar langer in goede gezondheid dan mensen in de slechtere wijken.” De derde en laatste ambitie van Vermeulen en collega’s is om op basis van de exposoom map en biologische metingen adviezen te geven voor een langer gezond leven op individueel niveau. “Met kennis van risicofactoren, individuele biologische karakteristieken en leef- en beweegpatronen kunnen we een gericht advies geven.”
Verschil maken door unieke samenwerking
In het Nederlandse consortium werkt een team met topwetenschappers van verschillende disciplines samen, denk aan epidemiologen, geografen, sociologen, chemici en biomedici. “Dankzij deze unieke samenwerking denken we dat het mogelijk is om het exposoom te ontrafelen. Onze partners zijn experts in hun vakgebied, hebben unieke kennis en ontwikkelen state-of-the-art technologieën. Door onze krachten te bundelen kunnen we het verschil maken en internationaal aan de top blijven.”
Ook dieren in kaart gebracht
Ook binnen de diergeneeskunde gaat Vermeulen het exposoomonderzoek implementeren. “We hebben onlangs met kleine sensoren de chemische blootstellingen van katten in kaart gebracht. Dit is niet alleen belangrijk om ziektes bij katten te begrijpen, maar kan ons ook nieuwe inzichten geven in de potentiele blootstellingen en gezondheidseffecten bij mensen.”
Om ons doel te bereiken moeten we de oorzaken van chronische ziekten kennen en daar effectief op ingrijpen
Effectieve preventie
Tot nu toe leidt kennis over de impact van niet-erfelijke factoren nog onvoldoende tot een effectieve aanpak. “We kennen allemaal de nadelige gevolgen van ongezonde voeding en weinig lichaamsbeweging, maar het aantal cardiometabole ziekten stijgt nog steeds. Denk daarbij bijvoorbeeld aan hart- en vaatziekten of diabetes. Het opzetten van effectieve interventieprogramma’s is dan ook een belangrijk onderdeel van het exposoomonderzoek. Onze verwachting is dat de huidige interventieprogramma’s te algemeen zijn. We willen daarom programma’s ontwikkelen voor specifieke groepen of individuen. Zo hopen we dat mensen over tien jaar wel drie tot vier gezonde jaren langer leven.”
* De Utrecht Exposome hub is een initiatief van de Universiteit Utrecht. In de hub werken wetenschappers samen met maatschappelijke partners aan een concreet sleutelvraagstuk. Onderzoekers van de UU werken onder meer samen met het UMC Utrecht, TNO en RIVM om het exposoom in kaart te brengen