Onderzoek naar relatie mens-natuur helpt biodiversiteit beschermen

Inzicht in de complexe rol van de mens in ecosystemen is belangrijk voor het behoud van de wereldwijde biodiversiteit. Aan de Universiteit Utrecht wordt al tientallen jaren onderzoek gedaan naar internationale én nationale natuurbescherming vanuit een interdisciplinair perspectief. Dialoog en samenwerking met de maatschappij, bedrijven en beleidsmakers is een cruciaal aspect van natuurbescherming.

Compensatie biodiversiteit kan helpen bij natuurbehoud

Sinds 2021 bekleedt Julia Jones (Bangor University, Verenigd Koninkrijk) voor 5 jaar de Prins Bernhard Leerstoel voor Internationale Natuurbescherming aan de UU. "Tropische bossen houden koolstof vast en zijn dus een belangrijke natuurlijke oplossing voor klimaatverandering. Daarom is het van belang voor iedereen op aarde. Maar bosbehoud kan ook kosten met zich meebrengen voor de plaatselijke bevolking als het de mensen verhindert in hun levensonderhoud te voorzien. Zonder voldoende aandacht voor hen kan bosbehoud betekenen dat sommige van de armste mensen op aarde de kosten moeten dragen voor de aanpak van klimaatverandering."

Zonder voldoende aandacht voor de plaatselijke bevolking kan bosbehoud betekenen dat sommige van de armste mensen op aarde de kosten moeten dragen voor de aanpak van klimaatverandering.

De bijzonder hoogleraar heeft grote belangstelling voor de vraag of natuurbeschermingsmaatregelen werken. Ze heeft een breed scala aan maatregelen geëvalueerd, van beschermde gebieden en koolstofbetalingsregelingen voor bossen tot compensaties voor biodiversiteitsverlies. Het onderzoek van Jones spitst zich toe op Madagaskar, waar zij al meer dan 20 jaar werkt met wetenschappelijke partners en lokale natuurbeschermingsgroepen. Recent evalueerde Jones de zogeheten biodiversiteitscompensatie voor een grote mijn in de regenwouden van Madagaskar.

Jones: "Biodiversiteitscompensatie is een groeiend mechanisme waarmee natuurbehoud overal ter wereld wordt gefinancierd. Daarbij betalen industrieën voor natuurbehoud op de ene locatie om de gevolgen van infrastructuurontwikkeling of mijnbouw op een andere locatie te compenseren. Toch is het nog maar zeer de vraag of het werkt. Onze recente analyse geeft enige hoop dat biodiversiteitscompensatie, onder de juiste omstandigheden en met de juiste investeringen, een rol kan spelen om infrastructuurontwikkeling en biodiversiteitsbehoud met elkaar te verzoenen.”

Verantwoordelijkheid van Nederland

Ook andere UU-wetenschappers hebben onderzoeksprojecten in de tropen. Marijke van Kuijk, werkzaam bij de faculteit Bètawetenschappen, is ecoloog en richt zich op tropische bossen. Volgens Van Kuijk heeft Nederland een enorme verantwoordelijkheid als het gaat om het afremmen van de kap van tropische bossen voor palmolie en sojaproductie. "Er gaan miljarden om in ontbossing en ons land profiteert daar indirect enorm van. Ten eerste omdat bijna al het voedsel voor onze eigen veestapel uit die gebieden komt. Daarnaast worden soja en palmolie via de haven van Rotterdam geïmporteerd naar Nederland en de rest van de EU."

Grote dieren verspreiden grote zaden

Een relatief nieuw onderzoeksgebied voor Van Kuijk is het effect van de jacht op plant-dier interacties in tropische bossen. "De jacht is een voortdurend probleem, onder andere in Zuid-Amerika. In Frans Guyana bijvoorbeeld gebeurt het op grote schaal door de Fransen als vorm van recreatie. In Suriname wordt veel gejaagd voor levensonderhoud. Daar richt men zich op de grotere dieren omdat die meer vlees bevatten. In het algemeen planten grote soorten zich langzamer voort, en daardoor leidt de jacht in Suriname tot een ecosysteem met veel minder individuen van de grotere soorten. Plaatselijk zouden ze zelfs kunnen uitsterven.”

Bepaalde functies die dieren voor hun ecosysteem vervullen, verminderen door jacht. Zoals het verspreiden van zaden.

Het was al bekend dat de jacht de soortensamenstelling van de dierengemeenschap verandert, maar in Frans Guyana hebben Van Kuijk en haar collega’s ook aangetoond dat de zogenoemde functionele kenmerken van de dierengemeenschap erdoor veranderen. “Dit betekent dat bepaalde functies die dieren voor het systeem vervullen, verminderen door de jacht. Zoals het verspreiden van zaden, een belangrijke rol van dieren in tropische bossen. Wanneer specifiek de dieren verdwijnen die bepaalde kleuren of geuren van vruchten met zaden kunnen waarnemen, of die zaden over grote afstanden kunnen vervoeren, zal op de langere termijn de plantensamenstelling veranderen.”

In modelstudies is aangetoond dat in bejaagde bossen het aantal plantensoorten met een lage houtdichtheid toeneemt, waardoor een bos een kleinere hoeveelheid koolstof opslaat. Van Kuijk: “Maar interacties tussen planten en dieren zijn complexer dan dat, en wij proberen te ontrafelen welke functionele kenmerken van de dierengemeenschap verloren gaan door de jacht, en welk sneeuwbaleffect dit heeft op plantengemeenschappen en het functioneren van het bos.”

Landschappen delen met wilde dieren

In veel gebieden in de wereld delen mensen en wilde dieren dezelfde landschappen. Ine Dorresteijn, universitair hoofddocent aan het Copernicus Instituut voor Duurzame Ontwikkeling van de UU, stelt dat mens-natuurrelaties in tropische landschappen vaak meerdere voordelen opleveren, maar ook tot problemen kunnen leiden. "In Ethiopië bestudeerde ik kleinschalige boeren die voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van de natuur. Het leven van de mensen is zo verweven met de omringende ecosystemen, dat je natuur en mensen eigenlijk niet van elkaar kunt scheiden. Maar voor de boeren die dicht bij de bosrand wonen, is er een groot risico dat wilde dieren zoals wrattenzwijnen, boszwijnen en bavianen de gewassen op de velden vertrappen en beschadigen. Omheiningen zijn niet altijd een optie, omdat ze duur zijn en bovendien geen bescherming bieden tegen bavianen.”

Mensen bewaken daarom voortdurend hun land. Maar dat brengt ook veel kosten met zich mee, legt Dorresteijn uit. "Niet alleen geldelijke, maar ook immateriële kosten. Tijdens het bewaken kun je immers niet werken als dagloner, of een opleiding doen. Ook kinderen bewaken vaak de velden, waardoor ze gedeeltelijk of zelfs helemaal van school gaan. Er kunnen ook sociale kosten ontstaan doordat mensen cultureel belangrijke activiteiten missen, zoals begrafenissen of de traditie om samen de oogst binnen te halen.”

Hoewel biodiversiteit dus grote voordelen oplevert voor het menselijk welzijn, is het ook belangrijk te erkennen dat sommige mensen een zware last kunnen dragen wanneer zij het landschap delen met wilde dieren. Dorresteijn: “Conflicten met in het wild levende dieren kunnen een negatieve invloed hebben op het behoud van de biodiversiteit, bijvoorbeeld wanneer mensen als reactie op de conflicten op dieren gaan jagen. Een belangrijke uitdaging voor het behoud van biodiversiteit is om deze interacties tussen mensen en natuur te begrijpen, en maatregelen te ontwerpen om de kosten en baten gelijkmatiger te verdelen, zowel lokaal als wereldwijd.”

Wildbeheer in Nederland

Het werk van Dorresteijn is niet alleen van toepassing op de tropen, maar op gedeelde landschappen wereldwijd. Ze bestudeert bijvoorbeeld de relaties tussen mens en wild in de westelijke Karpaten en in Nederland. Vanaf januari 2023 neemt Dorresteijn deel aan het onderzoeksproject WildlifeNL. “Dieren zoals wilde zwijnen, wisenten, wolven, verschillende soorten hoefdieren en half-gedomesticeerde grote grazers keren terug naar Nederland. Als gevolg daarvan delen mensen in Nederland hun landschap weer met wilde dieren, wat kan leiden tot spanningen tussen mens en natuur.”

Mensen delen in Nederland hun landschap weer met wilde dieren, wat kan leiden tot spanningen tussen mens en natuur.

De wildlife comeback vraagt om nieuwe vormen van wildbeheer die expliciet rekening houden met de interacties tussen wild en mensen. "Het huidige wildbeheer is vooral gericht op het beheren van aantallen”, zegt Dorresteijn. “Wij vinden het belangrijk om nu te onderzoeken hoe we de gedragsinteracties tussen wilde dieren en mensen beter kunnen beheren.” In een interdisciplinair consortium van onderzoekers en maatschappelijke stakeholders wil WildlifeNL nieuwe technologieën, beleidsafspraken en communicatiestrategieën ontwikkelen die het gedrag van wilde dieren en mensen beïnvloeden om het mogelijk te maken dat mens en wild zonder grote conflicten samenleven. Met dit onderzoek draagt WildlifeNL bij aan de zoektocht naar een natuurinclusieve samenleving waarin mens en dier kunnen floreren.”