Literatuurles leert scholieren niet alleen iets over taal maar ook over zichzelf

Steeds minder jongeren lopen warm voor het lezen van boeken, laat staan Duitstalige romans. Het is cruciaal hoe docenten in het voortgezet onderwijs aandacht besteden aan literatuur: zij kunnen lezen stimuleren, maar het begint ermee dat ze de tijd nemen om zélf te lezen. Om hen daarbij te helpen organiseert de Universiteit Utrecht leesdagen voor docenten Duits, onder leiding van Ewout van der Knaap, hoogleraar Duitstalige literatuur en cultuur en expert op het gebied van literatuurdidactiek. Dit weekendprogramma, onderdeel van het universitaire aanbod aan Onderwijs voor professionals, biedt een uitgelezen kans om na te denken over de omgang met literatuur in de klas.

Lezers zijn actiever dan kijkers

Waarom is het eigenlijk belangrijk dat jongeren meer Duitstalige boeken gaan lezen? Met Netflixen of podcasts luisteren kun je je toch ook in een verhaal laten meeslepen? Ewout van der Knaap licht de meerwaarde van lezen toe: “Alleen al vanwege het praktische nut is lezen belangrijk: literaire teksten zijn een goede bron om aan woordenschat, grammatica, uitspraak en tekstbegrip te werken. Een goede technische leesvaardigheid is de basis van studiesucces. In mijn boek Literatuur en film in het vreemdetalenonderwijs laat ik zien dat je romans goed kunt gebruiken voor de ontwikkeling van taalvaardigheid. Daarnaast hebben literaire teksten een belangrijke rol in de esthetische, interculturele, intellectuele, morele en emotionele ontwikkeling van leerlingen."

Van der Knaap benadrukt dat lezen andere effecten heeft dan series kijken of podcasts luisteren: "Als je leest kun je de stof dieper verwerken, omdat je als lezer actiever bent dan bij audiovisuele input. Films en podcasts kun je in het onderwijs ook prima inzetten, als je bedenkt dat je daarmee andere doelen dient.”

Literaire teksten hebben een belangrijke rol in de esthetische, interculturele, intellectuele, morele en emotionele ontwikkeling van leerlingen

Steeds weer dezelfde titels in de klas?

Ook al is literatuur dus belangrijk, toch kan het voor docenten een uitdaging zijn om er op school voldoende aandacht aan te besteden. Johanna Kehmeier, docent Duits aan het Gerrit Rietveld College in Utrecht en vakdidacticus Duits aan de Universiteit Utrecht, kan erover meepraten. Ze merkt dat veel leerlingen onverschillig zijn en liever een samenvatting opzoeken of naar de verfilming kijken in plaats van het boek te lezen. Maar ook docenten missen soms een stimulans: “Het kost tijd en energie om literatuuronderwijs zelf vorm te geven. Dan is het verleidelijk om oude titels gewoon steeds opnieuw te lezen met je leerlingen. Persoonlijk mis ik op school ook de uitwisseling over literatuur: er is weinig tijd voor, en bovendien zijn collega’s er niet altijd in geïnteresseerd.”

Dat de leesdagen die gelegenheid tot uitwisseling en nieuwe inspiratie biedt, spreekt haar aan. “Als ik me samen met andere docenten in bepaalde boeken verdiep, dan wil ik daar ook zeker mee aan de slag met mijn leerlingen.”

Toegankelijke romans die maatschappelijke vragen aanreiken

In de cursus worden drie heel recente romans besproken, die nog niet bepaald tot de Duitse literaire canon behoren: Mahlstrom van Yael Inokai (2017), Die Dame mit der bemalten Hand van Christine Wunnicke (2020), en Müll. Kriminalroman van Wolf Haas verschijnt zelfs pas in maart 2022. Van der Knaap licht toe waarom hij deze titels heeft geselecteerd voor de leesdagen: “De gekozen romans hebben een intrigerende plot, ze reiken allerlei maatschappelijke vraagstukken aan, ze zijn toegankelijk geschreven en ze zijn geschikt om grotere vragen over de functie van literatuur te bespreken. Het valt niet mee om uit het overweldigende aanbod te kiezen, maar ik wilde in elk geval een roman die voor velen totaal onbekend is en daarnaast een heel recente roman erbij hebben. En ik wilde romans vermijden die te zeer voor de hand lagen. De auteurs komen uit verschillende landen: Yael Inokai uit Zwitserland, Christine Wunnicke uit Duitsland en Wolf Haas uit Oostenrijk. Bovendien vond ik van belang dat de romans de docenten zelf enig leesplezier bieden, al zal dat ongetwijfeld uiteenlopen. Deze selectie lijkt mij een goede basis om over literatuurdidactische kwesties te praten.”

Ingrediënten voor een succesvolle literatuurles

Voor een succesvolle literatuurles is niet alleen de tekstkeus van belang, maar bovenal ook wat de docent en de leerlingen met die tekst doen. Kehmeier: “In een succesvolle literatuurles houden leerlingen zich actief bezig met literatuur én taal, door bijvoorbeeld een scène uit een tekst na te spelen of zelf een einde te bedenken bij een dialoog uit een boek. Het belangrijkste ingrediënt is dus, naast een aansprekende tekst, ook een activiteit die leerlingen uitdaagt om met de tekst te werken."

Een goed ingewijde docent is cruciaal, aldus Van der Knaap: "Als docent moet je weten welk doel je bij een bepaalde doelgroep kunt bereiken en op welke manier, en hoe je teksten kiest die bij je doelstelling passen. Ja, dat klinkt abstract, maar het is de basis. Als vreemdetalendocent moet je zorgen voor veel interactiemogelijkheden in echte communicatiesituaties en moet je aandacht hebben voor begrip en betekenis. Ook als je literatuur bijvoorbeeld inzet voor spreekvaardigheid is dat van belang. We kunnen niet van iedere docent grote bevlogenheid verwachten, maar met kennis en vakdidactisch vernuft kun je leerlingen verder helpen.”

Een succesvolle literatuurles daagt leerlingen uit om met de tekst te werken.

Wat nemen leraren na deze leesdagen mee naar huis? Van der Knaap: “Idealiter leveren deze leesdagen enthousiasme en een ruime reflectie op literatuur op. Ik hoop docenten te inspireren en over mogelijkheden te laten nadenken."