Hoe openlijk protest van ambtenaren de vrijheden van burgers kan beschermen

Ambtenaren lijken vaker in te gaan tegen het beleid van de overheid waarvoor ze werken. Politiek filosoof Yara Al Salman doet onderzoek naar wat dit ambtelijk activisme betekent voor de vrijheid van burgers.

De afgelopen twee jaar zagen we meerdere gevallen van ambtenaren die openlijk actievoeren. Zo demonstreerden Amsterdamse gemeenteambtenaren tegen de dreiging van ongrondwettelijk beleid na de verkiezingswinst van de PVV. En ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken hielden sit-ins om op te roepen tot een staakt-het-vuren in Gaza.

Een bedreiging voor de vrijheid van burgers?

Veel wetenschappers en politici wijzen deze publieke acties af. Zij stellen dat ambtenaren democratisch gekozen beleid gewoon moeten uitvoeren. Als ze het niet eens zijn met beleidskeuzes, dan moeten ze dat intern aangeven, zodat de verkozen bestuurders kunnen besluiten wat ze ermee doen. Willen ambtenaren toch nog protesteren, dan moeten ze dat doen als burger en niet in hun professionele rol.  

Volgens deze redenering vormen de acties van ambtenaren een bedreiging voor de vrijheid van burgers. Ze zouden het klassieke ideaal aantasten van vrijheid als democratische zelfbeschikking, waarbij burgers beslissen welk beleid ze willen, bijvoorbeeld via verkiezingen.

Deze conclusie is echter te kort door de bocht. Onder bepaalde omstandigheden is openlijke beleidskritiek wel degelijk een legitiem onderdeel van ambtelijk vakmanschap. Sterker nog, het kan juist een manier zijn om de vrijheden van mensen, in Nederland en daarbuiten, te beschermen.

Ambtelijk activisme geeft burgers de ruimte om in actie te komen en hun vrijheden te herstellen.

Illegitieme politieke opdrachten

Laten we teruggaan naar de basis: het is de kerntaak van ambtenaren om overheidsbeleid in een liberaal democratische rechtsstaat mogelijk te maken. Dit doen ze door over beleid te adviseren, het uit te werken en het uit te voeren. De kerntaak geeft ook aan wat ambtenaren níét mogen doen: ze mogen geen beleidsopdrachten uitvoeren die de liberaal democratische rechtsstaat aantasten.

Toch komt het voor dat politici zulke illegitieme opdrachten geven. Deze opdrachten schenden veel belangrijke waarden, waaronder twee vrijheidsidealen.

Twee vrijheidsidealen

Die twee vrijheidsidealen zijn:

• vrijheid als democratische zelfbeschikking van burgers over de staat, en
• vrijheid als zelfbeschikking van individuelen over hun eigen leven.

Het ideaal van vrijheid als democratische zelfbeschikking kwam net al even ter sprake. Het houdt in dat burgers zichzelf als gelijken besturen: ze hebben allemaal ongeveer evenveel invloed op politieke besluiten. Meestal gebeurt dat niet rechtstreeks, maar via gekozen volksvertegenwoordigers.

Dit vrijheidsideaal komt in gevaar wanneer ambtenaren bijvoorbeeld de opdracht krijgen om de Tweede Kamer verkeerd te informeren. Burgers en hun vertegenwoordigers missen dan de nodige informatie om hun afwegingen te maken en kunnen zich niet meer goed besturen.

Wanneer politieke opdrachten grondrechten of internationale mensenrechten schenden, raakt dat aan het andere vrijheidsideaal: vrijheid als individuele zelfbeschikking. Hierbij gaat het om de gelijke vrijheid van ieder mens om zonder angst te kunnen leven, naar eigen inzicht over wat het leven goed maakt.

Van interne kritiek naar publiek protest

Wanneer ambtenaren illegitieme opdrachten krijgen, kunnen ze eerst intern aan de bel trekken. Het beleid kan dan worden bijgesteld. Maar wat doe je als je kritiek simpelweg opzij wordt geschoven? Ook dit komt voor. Het memo van ambtenaar Sandra Palmen had bijvoorbeeld veel leed kunnen voorkomen bij ouders en kinderen in het toeslagenschandaal, maar er werd niets mee gedaan.

Ook de demonstrerende ambtenaren van Buitenlandse Zaken meldden dat er niets met hun kritiek op de overheidssteun aan de Israëlische regering gebeurde, terwijl hier sprake was van schendingen van de grondwet en internationale mensenrechten.

Waarschijnlijk krijgen ambtenaren steeds vaker taken die vrijheden van burgers ondermijnen.

In zulke gevallen is het noodzakelijk dat ambtenaren hun kritiek uiten op een manier die zichtbaar is voor burgers. Zo informeren ze hen over de schending van vrijheden, en kunnen burgers vervolgens in actie komen om hun vrijheden en die van anderen te herstellen. Deze vorm van ambtelijk activisme bedreigt vrijheden dus niet, maar versterkt ze juist.

Het is bovendien belangrijk dat ambtenaren dit zichtbaar doen in hun professionele rol, en niet als burger. Ambtenaren kunnen in hun burgerrol demonsteren wanneer ze het op persoonlijke gronden oneens zijn met beleid. Maar bij illegitieme opdrachten moeten ze laten zien dat ze uit naam van hun beroep demonsteren, omdat ze als overheidsfunctionaris geen beleid mogen uitvoeren dat de liberaal democratische rechtsstaat ondermijnt.

Het échte schrikbeeld

Anno 2025 zien we een wereldwijde achteruitgang van rechtsstatelijke bescherming en democratische instituties. Het is daarom waarschijnlijk dat ambtenaren steeds vaker taken krijgen die vrijheden van burgers ondermijnen. Kijk naar de Verenigde Staten, waar bijna dagelijks nieuwsberichten vandaan komen over overheidsmedewerkers die meewerken aan willekeurige deportaties en gevangenneming.

Het werkelijke schrikbeeld is dat ambtenaren hier kritiekloos aan meewerken – niet dat ze op de bres staan om onze vrijheden te beschermen.