Herkennen kinderen nepnieuws?
‘Vreselijk! De Noordwest Pacifistische boominktvis wordt met uitsterven bedreigd!’ Basisschoolleerlingen lezen het op een website die onderzoeker Eugène Loos ze laat bekijken. Ze vinden het heel erg dat het dier wordt bedreigd. Slechts twee kinderen hebben in de gaten dat het om een ‘nepsite’ over een niet bestaand dier gaat. Wat zegt dat over de mediawijsheid van kinderen?
“Er is nog niet veel goed empirisch onderzoek naar nepnieuws gedaan. Maar het is geen nieuw fenomeen; in de Tweede Wereldoorlog werd het bijvoorbeeld ook al ingezet. Tegenwoordig gaat het door social media alleen razendsnel en kan iedereen het verspreiden. Het is een probleem waarvan we eigenlijk niet weten wat we ertegen kunnen doen.”
In 2017 herhaalt Loos een Amerikaans onderzoek van tien jaar eerder. “Ik was benieuwd wat de tijd had gedaan en hoe de situatie in Nederland is.” Met de nepsite* over een octopus die in een boom leeft, bezoekt hij groep 8 van een basisschool. “Ik vroeg of ze snapten wat er stond en of hen iets opviel.”
Een octopus leeft niet in een boom!
De uitkomst is vrijwel hetzelfde als in de Verenigde Staten. Van de zevenentwintig Nederlandse kinderen zeggen maar twee meisjes te denken dat het nep is. De één geeft aan ‘gezond verstand’ te hebben gebruikt; een octopus leeft niet in een boom. De ander zocht op internet of het dier wel bestaat en of de soort wordt bedreigd.
“De kinderen reageerden geschrokken toen ze hoorden dat de site nep is. ‘Hoe kunnen we hier nou intrappen? We hebben toch mediawijsheidtraining gehad?’ Iemand zei: ‘Als ik ziek ben en naar informatie zoek, moet ik dus niet op één site vertrouwen!’ Ik vond het mooi dat ze zelf de link met gezondheid legden en inzagen dat nepinformatie mogelijk schadelijke gevolgen kan hebben.”
De kinderen reageerden geschrokken toen ze hoorden dat de site nep is.
De onderzoeker vindt het begrijpelijk dat kinderen ‘erin trappen’. “Een dier in gevaar appelleert aan emotie en dan reageer je heel primair. Daar zijn we allemaal gevoelig voor. Ikzelf ook. Onderschat bovendien de invloed van autoriteit niet. Ik kwam van de universiteit en werd geïntroduceerd door hun meester; beiden autoriteiten voor hen. Dan denk je niet snel ‘die laten me onzin zien’.”
Loos benadrukt dat het om slechts één schoolklas ging, dus dat er geen conclusies voor heel Nederland te trekken zijn. “Ik wil dit bij meer scholen doen, zodat we kunnen kijken of de uitkomsten significant zijn en geen toeval. Doel is vooral om erachter te komen hoe je kinderen (en wellicht ook andere doelgroepen) het beste kunt trainen om nepnieuws te herkennen.
Ik wil een paar schoolklassen een bestaande mediawijsheidtraining laten volgen, een aantal andere klassen nepsites laten zien en een derde groep zelf nepnieuws laten maken. Na een half jaar laat ik ze (nep)sites zien en kijk ik welke groep het meest kritisch is. Dan weten we wat het beste werkt.
Facebook en Google moeten rapporteren hoe ze met nepnieuws omgaan. Maar ze lopen achter de feiten aan; het staat er al op! Hetzelfde geldt voor algoritmes voor digitale detectie en voor menselijke fact checkers. Wie bepaalt bovendien wat echt of nep is? Ik denk dat je beter mensen op jonge leeftijd kunt trainen om kritisch te zijn op de betrouwbaarheid van nieuws.
Ga ik het probleem van nepnieuws oplossen? Nee, daar is het te gecompliceerd voor. Maar ik denk wel dat - als we financiering weten te vinden - we inzicht kunnen krijgen in welke manieren effectief zijn in de bestrijding ervan.”
*Daar trap ik écht niet in!
Zou je er zelf ‘in trappen’? Of je kinderen? Probeer het zelf uit: http://zapatopi.net/treeoctopus/
Eugène Loos (55)
studeerde Franse taal- en letterkunde aan de Universiteit Utrecht (1986) en promoveerde daar in 1997. Werkt als universitair hoofddocent bij het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap, faculteit REBO (UU). Is ook verbonden aan de Universiteit van Amsterdam als bijzonder hoogleraar Oude en nieuwe media in een vergrijzende maatschappij voor de belangenorganisatie voor senioren ANBO.
Dit artikel verscheen eerder in ons alumnimagazine Illuster (maart 2019). Illuster verschijnt tweemaal per jaar en wordt gratis toegestuurd aan alle alumni met een bij ons bekend postadres.
Tekst Hanneke Olivier
Beeld Flow Design