De sharia voorbij: de rol van het soefisme bij de vorming van de islam

Dat de islam gevormd is door non-conformistische bewegingen klinkt misschien als een contradictio in terminis in een tijdperk waarin Sharia-gebaseerde islam centraal staat. Met zijn ERC-Advanced Grant gaat prof. dr. Asghar Seyed-Gohrab de komende vijf jaar samen met vier PhD’s en drie postdocs verschillende non-conformistische bewegingen in de islamitische wereld onderzoeken. Seyed-Gohrab houdt 27 oktober zijn oratie in het Academiegebouw. Hij vertelt over zijn plannen voor de komende jaren.

In het grote onderzoeksproject Beyond Sharia: The Role of Sufism in Shaping Islam wordt de opkomst, bloei en blijvende aantrekkingskracht van non-conformistische bewegingen in de islamitische intellectuele geschiedenis onderzocht.

De canonieke wet van islam uitgedaagd

“Hoe hebben deze bewegingen de islam vormgegeven in een uitgestrekte regio van de Balkan tot Bengalen, waarbij ze ook veel ruimte voor zelfreflectie creëerden om kritisch denken mogelijk te maken binnen de islam?” vraagt Seyed-Gohrab zich af. “We bestuderen hoe generaties van islamitische mystici en intellectuelen in het Perzische cultuurgebied de canonieke wet van islam hebben uitgedaagd, opnieuw gedefinieerd of zelfs verworpen in hun poëtische, artistieke, filosofische en politieke geschriften en leerstellingen.” 

Het hart van het soefisme

Deze non-conformistische bewegingen behoren tot het hart van het soefisme: “het soefisme is de verinnerlijking van islam, het spiritueel, mystiek aspect van islam. Het soefisme is net zo oud als de islam zelf. Bij soefi’s, de islamitische mystici, gaat het in het kort om een ‘hartstochtelijk verlangen naar de vereniging van de ziel met God.’ Het paradijs als doel is voor mystici onvoldoende. De mysticus probeert een te worden met God door zich los te maken van aardse of materiele zaken.”

De schelp staat voor de islam, de buitenkant. Om tot de essentie van de schelp te komen, moet je hem openen. Pas dan vind je de parel. Dat zoeken en vinden van de parel, dat is het soefisme.

De schelp en de parel, de islam en het soefisme

“Er wordt wel gezegd dat het soefisme niet in woorden te vangen is” vertelt de hoogleraar. "Mystici gebruiken dan ook tal van metaforen en anekdotes om de essentie van het soefisme weer te geven. Een van de beroemdste analogieën beschrijft de relatie tussen het soefisme en de islam in termen van de schelp en de parel. De schelp staat voor de islam, de buitenkant. Om tot de essentie van de schelp te komen, moet je hem openen. Pas dan vind je de parel. Dat zoeken en vinden van de parel, dat is het soefisme. Het soefisme creëert zelfreflectie binnen de islam wanneer het gaat om de kritische beschouwing van de meest heilige doctrines en rituelen zoals de hadjdj (pelgrimage naar mekka), de interpretatie van de Koranverzen, de positie van de vrouw en de omgang met de natuur.”

Uiterlijke vroomheid als valkuil

De hoogleraar vertelt dat in verschillende bronnen te lezen is hoe deze mystici de fundamentele islamitische doctrines en heilige rites en rituelen met voeten traden, de islam bekritiseerden en bijvoorbeeld de bedevaart naar Mekka en het vasten belachelijk maakten. “Terwijl ze het christendom verheerlijkten net als bezoeken aan christelijke kloosters, wijndrinken en homoseksuele liefde.” Maar volgens de onderzoeker is ook duidelijk wat de motieven waren voor hun afwijkend gedrag: “zij beschouwden uiterlijke vroomheid als een van de gevaarlijkste valkuilen op het spirituele pad. Uiterlijk vrome mensen roepen bewondering op, maar deze non-conformistische mystici vreesden dat juist die bewondering tot huichelachtigheid en ijdelheid zou leiden. Daarom provoceerden zij de geestelijkheid en rechtsgeleerden met zondig gedrag, en lokten afschuw en afwijzing uit in de samenleving.”

God is in het hart en niet in een 'huis van klei'

Volgens Seyed-Gohrab keerden deze mystici zich niet van de islam af. “Het schenden van de heiligste islamitische overtuigingen en rituelen was een manier om juist eenwording met hun geliefde God te bereiken. Om een voorbeeld te geven: de bedevaart naar Mekka wordt bekritiseerd want God is in het hart en niet in een ‘huis van klei.’ We hebben anekdotes over mystici die het Huis van God (Kaäba) wilden vernietigen, zodat de moslims zich richten op God zelf. Een verhaal gaat over de grote heilige Shebli die met een fakkel in de hand naar de Kaäba ging om haar in brand te steken. Toen mensen hem vroegen, “Waarom?” antwoordde hij dat iedereen zo bezig was met het Huis dat zij de Eigenaar waren vergeten.”

In dit onderzoek willen we weten hoe deze non-conformistische mystici de centrale status van de islamitische rechtsgeleerden hebben verkleind. Dit is uniek als we kijken naar de succesvolle manier waarop mystici zich in het centrum van de islam hebben geplaatst en alternatieve interpretaties van de wetten en de koran hebben voorgesteld. We willen ook weten hoe de non-conformistische gedachten in de moderne tijd hebben bijgedragen aan de heropleving van de islam, met bijzondere aandacht voor de receptiegeschiedenis van figuren als Rumi (1207-1273), die in de Verenigde Staten een bestsellerauteur is geworden.

Rumi en Brad Pitt

“Rumi wordt opgeëist door verschillende landen zoals Turkije, Iran, Afghanistan en Tadzjikista.  Zijn non-conformistische ideeën worden in een seculiere, niet-islamitische context geplaatst om een andere kant van islam te benadrukken. Volgens sommige mensen overtreft hij de islam door te geloven in de liefde als religie. Een voorbeeld is het volgend gedichtje. De Hollywood ster Brad Pitt heeft de regels van dit gedicht op zijn rechte arm laten tatoeëren:

Buiten de islam en ongeloof is er een woestijn,
Wij vinden liefde te midden van deze ruimte.
Als de mysticus hier aankomt, legt hij zijn hoofd neer,
Want hier is geen plaats voor ongeloof of islam.

Populariteit van non-conformistische mystici

“Waarom genoten deze non-conformistische mystici zo’n enorme populariteit dat hun gedachtengoed en ideeën een centrale plaats in de islamitische poëzie heeft verworven? Wat was er zo aantrekkelijk aan hun filosofie dat moderne islamitische politici en intellectuelen zoals Sir Mohammad Iqbal (1877-1938), de geestelijke vader van Pakistan, en Ayatollah Khomeini (1902-1989), de stichter van de Islamitische Republiek Iran, zich in deze traditie plaatsten? We hopen de komende jaren antwoord te vinden op al deze vragen.”