“Deze pandemie was 100 procent voorspeld”

Sinds half maart gaat er geen uur voorbij of je leest, hoort of ziet iets over corona. Menigeen zal het onderwerp intussen spuugzat zijn. Maar COVID-19 is nu eenmaal onder ons en we hebben ermee om te gaan. Nu het aantal besmettingen afneemt en de overheidsmaatregelen versoepelen, rijst de vraag: wat betekent de pandemie voor onze toekomst? Zal de wereld drastisch veranderen? In deze serie schetsen wetenschappers van de Universiteit Utrecht hun verwachtingen. 

In hoeverre heeft corona gevolgen voor hoe we de komende jaren ons werk inrichten? Is deze crisis op langere termijn goed of juist slecht nieuws voor het klimaat, voor de economie en voor onze omgang met dieren? Zal het virus zorgen voor blijvende veranderingen in onze sociale interacties en komen er wellicht duurzame hervormingen van onderwijs, gezondheidzorg en ruimtelijke ordening?

In het eerste deel van deze serie een gesprek over duurzaamheid en ruimtelijke ordening met Maarten Hajer, faculteitshoogleraar Urban Futures en wetenschappelijk directeur van het universiteitsbrede strategische thema Pathways to Sustainabilty.

Maarten, vanuit duurzaamheidsoogpunt heeft deze pandemie best voordelen, toch? Veel minder auto’s, vliegtuigen en vervuilende industrie…
“Ja, de lucht is nu aanzienlijk schoner. Het is de vraag of er tegenover de tragiek van de coronaslachtoffers, ook levens worden verlengd door de betere luchtkwaliteit. Mijn collega Roel Vermeulen, hoogleraar Milieu-epidemiologie en Exposoom analyse, schreef er een blog over in NRC.

Het effect van het minder uitstoten van CO2 is in elk geval maar ‘a drop in the bucket’. CO2 hoopt zich op, dus het gevolg voor klimaatverandering is uitermate gering. Het blijft bovendien de vraag of deze crisis de duurzaamheidstransitie versnelt of juist vertraagt. We zien in ons onderzoek dat de Nederlandse industrie zo hard is geraakt door corona, dat ‘leuk met ons nadenken over duurzame toekomstbeelden’ nu even geen prioriteit heeft. Ze willen eerst herstellen en hebben even geen geld en tijd voor duurzaamheid.”

Dat klinkt niet erg hoopvol.
“De politiek moet hierin heel duidelijk positie kiezen en de crisis als kans gebruiken. Denk aan de KLM. Als je miljarden steun toezegt, welke duurzaamheidsvoorwaarden verbind je daar dan aan? En hoe zit het in Brussel? Wordt er succesvol een koppeling gemaakt tussen COVID en The Green Deal van Frans Timmermans?

We kunnen het ons financieel moeilijk veroorloven om de oude industrie te herstellen en dan pas weer naar duurzaamheid te gaan kijken. Het is verstandig om nu te sturen op veerkracht. Corona was een test en daar hebben we gefaald. Maar klimaatverandering gaat de veerkracht van onze samenleving nog veel meer beproeven. Een economie die milieuproblemen als klimaat of stikstof negeert werkt toe naar de volgende crisis. Een veerkrachtige samenleving kijkt vooruit en anticipeert en is ingericht op ontregeling.” 

En voorzie je, los van de politiek, blijvende veranderingen?
“Een aantal gedragsveranderingen dat zich heeft voorgedaan tijdens corona zal blijvende invloed hebben op het milieuprofiel van onze levensstijl. Zo blijven mensen waarschijnlijk vaker  thuiswerken. In het bedrijfsleven wordt ook kritisch gekeken naar de eindeloze tripjes voor vergaderingen. Mensen hebben ervaren dat video-vergaderen best werkt. Ook in de toeristische markt denk ik dat we minder zullen blijven vliegen; mensen zijn onzeker over internationaal reizen. Met de kleine winstmarges in de luchtvaartindustrie is het dan bijna niet voorstelbaar dat deze op dezelfde manier blijft groeien.

In de geschiedenisboeken zullen ook ten onrechte ontwikkelingen aan corona worden toegeschreven. Zo was er al vóór de pandemie een grote beweging gaande waarbij investeerders vertrekken uit de vervuilende industrie.”

In een recent interview op BNR-nieuwsradio sprak je de verwachting uit dat steden anders zullen worden ingericht. Welke veranderingen voorzie je?
“Ik voorzie een nieuwe mix van wonen en werken; mensen zullen het meer gaan combineren. Dat vraagt om iets anders dan pure woonwijken. Interessant om te zien of de maatregelen die nu tijdelijk worden genomen straks permanent worden gemaakt. In Amsterdam zijn de stoepen op de grachten bijvoorbeeld gewoon te smal voor een 1,5-metersamenleving, dus de discussie over het autovrij maken van delen van de binnenstad laait sterk op. Ook in Parijs, Wenen en Toronto worden brede stoepen aangelegd en in Milaan brede fietspaden. De vraag is: is dat tijdelijk, of is dat het nieuwe normaal?

Iets dat door corona enorm is versneld - onder meer in Parijs en Sidney - is het idee van de ’20-minuten-stad’. Dat zijn ideale steden …” Lachend: “Ja, eigenlijk zoals Utrecht, waarbij alles wat je nodig hebt op maximaal twintig minuten afstand is, zodat je alles kunt lopen of fietsen. Veel steden willen daarom de fietsinfrastructuur verbeteren. Utrecht kan de borst natmaken voor alle delegaties die hier naar de fietsstraten, -infrastructuur en megafietsenstalling komen kijken.

In een stad als Milaan komt de aandacht voor fietsinfrastructuur denk ik niet alleen voort uit milieumotief, maar uit zelfbescherming. Fietsen is daar nog heel ongebruikelijk, ook omdat het domweg erg gevaarlijk is. Maar mensen willen liever niet meer in de metro, vanwege corona. Het is moeilijk om mensen te bewegen iets te doen vanwege het klimaat, maar nu ze zeggen: ‘op de fiets in de openlucht heb je minder kans om besmet te raken dan wanneer je met z’n allen onder de grond in de metro zit’, wordt er geluisterd. De aanschaf van een fiets wordt nu ook nog eens extra gesubsidieerd.” 

Welke lessen kunnen we trekken uit corona?
“Deze pandemie was honderd procent voorspeld. Het enige dat we niet wisten, was wanneer het zou gebeuren. In breed sustainability-onderzoek wordt een groot verband gelegd tussen COVID-19 en de overdruk van de samenleving op het natuurlijke systeem. Zoönosen krijgen hun kans doordat natuurlijke systemen worden ontregeld. De gezondheidsproblemen zijn dus ook echt duurzaamheidsproblemen en moeten worden gezien als waarschuwing aan het sociaal- en economisch systeem. Aanpassing van het sociaal-economisch systeem aan zijn natuurlijke context is een van de grote uitdagingen van onze tijd.

Corona zou gezondheids- en milieubeleid wel eens dichterbij elkaar kunnen brengen. En dat kan heel goed nieuws zijn voor de politiek van duurzaamheid. Want gezondheid is iets waar mensen zeer goed op gemotiveerd zijn.”