De filosofie en politiek achter blockchain en Bitcoin: de technologie die uitgroeide tot ideologie

Blockchain wordt vaak gezien als een revolutionaire technologie met grote beloften: transparantie, objectiviteit en vrij van menselijke fouten. Maar is dat wel zo? Achter de zogenaamd neutrale technologie gaat een mix schuil van historische denkwijzen, mystiek en religie, schrijft Inte Gloerich in haar proefschrift ‘Reimagining the Truth Machine: Blockchain Imaginaries Between the Rational and the More-than-Rational’.

First things first: wat is blockchain eigenlijk?

Blockchain is misschien wel het bekendst als de technologie achter de cryptovaluta Bitcoin. De letterlijke betekenis is ‘keten van blokken’. Gegevens over transacties of andere informatie worden namelijk opgeslagen in digitale ‘blokken’ die samen een soort keten vormen. Zo’n keten heeft niet één centraal machtspunt. Een netwerk van gebruikers beheert de keten en als een van hen gegevens wil wijzigen, moet een ander daar eerst toestemming voor geven. Wie dat is wordt bijvoorbeeld bepaald door een willekeurige, algoritmische ‘loterij’.

Omdat niet één persoon de baas over een keten is, wordt blockchain gezien als veilig en transparant. En doordat technologie en algoritmen een grote rol spelen, zitten menselijke factoren of emoties niet in de weg, waardoor het systeem neutraal en objectief is – of dat is in ieder geval het idee.

Blockchain, macht en neokolonialisme

Hoewel de overtuiging is dat de technologie ervoor zorgt dat individuen weinig tot geen invloed op een keten kunnen uitoefenen, blijkt de realiteit anders, vertelt Gloerich. “Zelfs bij blockchain centraliseert macht zich. Je ziet het al aan de invloed van mannen als Elon Musk en Donald Trump. Met iets simpels als een bericht op sociale media beïnvloeden zij in één klap hele cryptomarkten en financiële koersen.”

“Aanhangers zeggen vaak dat met blockchain iedereen gelijk is en dat oude machtsverhoudingen worden uitgewist, maar dat is niet zo. Eigenlijk verstevigt blockchain de bestaande wereldwijde machtsverhoudingen en welvaartsongelijkheid zelfs vaak. Neem Bitcoininvesteerders bijvoorbeeld. Zij zoeken veelal hun heil in opkomende economieën, die in cryptovaluta een kans op welvaart zien. Maar je zou deze onderneming kunnen zien als een nieuwe vorm van financieel imperialisme: de macht blijft in de handen van rijke Westerse durfkapitalisten.”

Blockchain verstevigt vaak wereldwijde machtsverhoudingen en welvaartsongelijkheid.

Gloerich wijst ook op de blockchainprojecten die landen als de Verenigde Staten in het mondiale Zuiden initiëren. “Hoewel ze deze projecten presenteren als vooruitgang, is dit een verkapte manier om hun invloedssferen uit te breiden.” Wereldwijd is macht ongelijk verdeeld, vat ze samen, en de gevolgen van eeuwen van koloniale verhoudingen zijn duidelijk voelbaar in de technologiesector.

Bitcoin als heilige graal

“Er zijn ook raakvlakken met libertarische en rechts-radicale stromingen”, vertelt Gloerich. “Sommige blockchainaanhangers dromen van een maatschappij waarin autonomie, zelforganisatie en soevereiniteit vooropstaan en de markt regeert.”

“Zo’n radicale groep is er bijvoorbeeld onder Bitcoinaanhangers. Voor hen is Bitcoin de enige ‘pure’ weg, bijna als een soort religie. Er zijn religieuze verhalen bedacht over Bitcoin als de uitverkoren munt en aanhangers zou een hemelse beloning te wachten staan. Ze maken ook echt een scheiding tussen Bitcoin en andere ‘shitcoins’, zoals zij die noemen, en ze willen alle alternatieven bestrijden voor wat zij zien als ‘het grootste goed’.”

Objectiviteit, blockchain en de geschiedenis van de Verlichting

Het blockchainideaal van objectiviteit grijpt terug op Westerse ideeën uit de Verlichting, zegt Gloerich. “Op de filosofie van de zeventiende-eeuwse rationalist René Descartes bijvoorbeeld. Volgens hem zijn emoties en gevoelens menselijke tekortkomingen, die het vinden van de enige echte waarheid belemmeren. Om tot de ‘perfecte rationaliteit en objectiviteit’ te komen, moet je al het menselijke, zoals emoties, uitschakelen.”

“Sinds de Verlichting staat ‘het rationele’ in de Westerse samenleving hoger aangeschreven dan andere vormen van kennis. En met de jaren werd technologie steeds meer gezien als de hoogste vorm van dat emotieloze, rationele denken. Voor blockchainaanhangers is dat ook zo. Binnen de gemeenschap bestaan echt utopische ideeën over blockchain als een objectieve ‘waarheidsmachine’ van universele waarheden. De technologie zou de uitkomst bieden in het huidige post-truth­-tijdperk, waarin feiten en fake news door elkaar lopen.”

Een geheel onterechte overtuiging, aldus Gloerich. “Technologie wordt altijd ontwikkeld voor specifieke doelen en door specifieke mensen. Het is nooit neutraal, dus ook blockchain niet. De realiteit laat dan ook zien dat de ‘waarheden’ die blockchain ‘onthult’ zeer selectief zijn en dat dit proces wordt gestuurd door de bestaande machtsverhoudingen – die het op zijn beurt dus weer in stand houdt.”

Technologie is nooit neutraal, dus ook blockchain niet.

Hoe rationeel en neutraal is blockchain nu echt?

Toch is het idee van rationaliteit voor de blockchaingemeenschap een groot goed. Gloerich zag in haar onderzoek echter meer voorbeelden van waarom er van ‘perfecte rationaliteit’ geen sprake is. “Technologie is nooit rationeel of neutraal, maar in de blockchainwereld zie je ook veel mystieke en spirituele elementen, zoals die haast religieuze overtuigingen van de groep radicale Bitcoinaanhangers die ik net noemde.”

“Aanhangers tillen blockchain tot spirituele hoogten. Ze beschouwen het systeem als de uitverkoren technologie en sommigen vereren oprichter Satoshi Nakamoto zelfs op een bijna messiaanse manier. Bovendien zijn astrologie en spirituele benaderingen enorm populair in pogingen om de grillige markt te voorspellen.”

Uiteindelijk is blockchain minder neutraal en objectief dan aanhangers willen doen geloven, concludeert Gloerich. Achter de schijnbare decentralisatie gaan machtsstructuren schuil die bestaande ongelijkheden eerder versterken dan doorbreken. En van pure rationaliteit is in de blockchainwereld geen sprake: er is ruimte voor zowel mystieke als religieuze elementen.

In haar onderzoek verankert Gloerich haar analyse van de technologie in de lange geschiedenis van de verstrengeling van macht en kennis in het Westen. Door blockchain in haar historische context te plaatsen toont ze aan dat het systeem, ondanks de claims, helemaal niet zo revolutionair is. Op veel manieren is het een voortzetting van ideeën, dynamieken en machtsverhoudingen die al eeuwenlang bestaan.